–विष्णु प्रभाकर 

“हजार साल पुराना है उनका गुस्सा,
हजार साल पुरानी है उनकी नफरत,
मै तो सिर्फ, 
उनके बिखरे हुए शब्दों को, 
लय और तुकके साथ,
लौटा रहा हूँ,
मगर तुम्हें डर है कि, 
आग भडका रहा हूँ । (तुमें डर है)

यो कविता भारतका लोकप्रिय कवि गोरख पाण्डेयको हो । 

यो गोरखको भित्री कविको असली ‘लोकेशन’ हो जहाँबाट कविले वैचारिक पोषण प्राप्त गर्छन् । सत्तासँग पैठाजोरी नखोज्ने कवि के कवि ? जो कवि सत्ताविरोधी हुन्छ उही कवि जनकवि हुन्छ ।

गोरख पाण्डेयले यो संसार छाडेको पनि लामो समय बितिसकेको छ । समयसँगै गोरखको कविताहरु झन् बढी लोकप्रिय हुँदै गएका छन् । 

गोरख आन्दोलनका कवि हुन् । 

आन्दोलनले नै गोरख र उनका कविताहरुलाई लोकप्रिय बनाएको हो । विद्यार्थी र युवा आन्दोलनमा गोरखका कविता जति पढिन्छन्, जति उनका गीतहरु गाइन्छन् । यति अवसर सायदै उनका अन्य समकालिन कविहरुले पाएका होलान् ।  

गोरखले यति सरल र सुव्यवस्थित भाषामा कविता र गीतहरु लेखेका छन् कि सुन्ने जो कसैले यीनलाई बुझ्छन् । बुझ्ने मात्र होइन, तिनसँग सजिलै जोडिन्छन् पनि । पाठकलाई गोरखले आफ्नै पीडालाई कविताको रुपमा लिपीबद्ध गरे जस्तो लाग्छ । 

तर हिन्दी समीक्षा जगतको समस्यानै मान्नुपर्छ कि गोरख पाण्डेयको जति मूल्याङ्कन हुनुपथ्र्यो त्यति भएको छैन । इलाहाबाद र दिल्लीमा पछिल्ला दिन साहित्यिक सेमिनार र गोष्ठीहरु भइरहन्छन् । तर, गोरखमा केन्द्रित सेमिनार अन्तिम पटक कहिले भएको थियो म सम्झन्न ।

“कला, कलाको लागि” विषयमा अंग्रेजी र यता पूर्वीय साहित्यमा पनि लामो समयदेखि बहस छ । लेखक फिशरले “कलाकी जरुरत” नामक पुस्तकमा लेखेका छन् ,“मानिसहरु स्वयंभन्दा बढी केही बन्न चाहन्छन् । ऊ सम्पूर्ण मानिस बन्न चाहन्छ । ऊ अलग–अलग व्यक्ति भएर सन्तुष्ट रहँदैन, आफ्नो व्यक्तिगत जीवनको आंशिकताबाट निक्लेर ऊ त्यो परिपूर्णतातर्फ बढ्न कोशिश गर्छ, जसलाई ऊ महसुस गर्न चाहन्छ । ऊ जीवनको यस्तो परिपूर्णतातर्फ अघि बढ्न चाहन्छ जुन आफ्ना तमाम व्यक्तिगत सीमाहरुको कारण ऊ बञ्चित भएको हुन्छ । ऊ एउटा यस्तो संसारतर्फ बढ्न चाहन्छ जो बढी बोधगम्य होस्, जो बढी न्यायसंगत संसार होस् ।”

विश्व प्रसिद्ध कवि बतोल्त ब्रेख्तले भनेका छन्, “हाम्रो रंगमञ्चको लागि अत्यन्त आवश्यक कुरा भनेको ज्ञानबाट श्रृजना हुने खालको रोमाञ्चलाई प्रोत्साहित गर्नु हो । साथै मानिसहरुलाई यथार्थमा परिवर्तन गरेर प्राप्त हुने आनन्दको प्रशिक्षण दिनु हो ।”

कलाका अनुरागी गोरखलाई कलाबाट के अपेक्षाहरु थियो ।

“कला कला के लिए हो,
जीवन को खूबसूरत बनाने के लिए,
न हो,
रोटी रोटी के लिए हो, 
खाने के लिए न हो ”

जन सांस्कृतिक मञ्च र सांस्कृतिक संकुलले गोरखको प्रकाशित, अप्रकाशित कविताहरुको संकलन प्रकाशित गरेको छ । 

गोरखको कवितासंग्रहको कुनै पृष्ठ पल्टाउनुस्, तपाईं श्रमजीवि जनताको आवाज सुन्न सक्नुहुन्छ ।

गोरखको काव्यको एउटा खास विशेषता भनेको उनको कावितामा महिलाका अलग अलग रुपमा देखा पर्छन् । यसको लागि ‘कैथर कलाकी औरतें’ कवितालाई लिनुस् । यस कवितामा तपाईं विद्रोही महिला देखिन्छिन् ।

“बन्द खिडकियों से टकराकर,
अपना सिर,
लहूलुहान गिर पडी वह” औरत दिखाई देगी,
गरीब मर्दों के साथ कंधे से कंधे,
मिलाकार,
लडी थी कैथर कलाकी औरतें 

कैथर कलाको घटना कुनै सामान्य घटना थिएन । गोरखको दृष्टि त्यस्ता परिघटनासम्म पुगेको छ जसलाई अन्य कविहरुले एक सामान्य घटना मानेर छोडिदिएका छन् । 

“बन्द खिडकियों से टकरा कर’ कवितामा गोरखले सम्पूर्ण सम्वेदनाको साथ महिलाको ऐतिहासिक पीडाहरुलाई जुन प्रकारले चित्रित गरेका छन् त्यस्तो चित्रण हिन्दी कविताहरुमा निक्कै कम पाइन्छ । 

“गिरिती है आधी दुनियाँ,
सारी मनुष्यता गरिती है, 
हम जो जिंदा हैं,
हम दण्डित हैं ।”

माथिको कवितामा गोरखले महिलाहरुको पीडाको चित्रण त गरेका छन् नै साथमा पुरा पुरुष समाजलाई कठघरामा उभाइदिएका छन्, सजायको भागी बनाएका छन् । 

“ अंधेरे कमरों और,
बंद दरवाजों से,
बाहर सडक पर,
जुलूस में और, 
युद्ध में तुम्हारे होने के,
दिन आ गये हैं(तुम जहाँ कहीँ भी हो)

यही कवितालाई लिनुस् । अक्सर यो कविता आन्दोलनहरुमा कुनै नामबिना देखिन्छ । यसमा गोरखले सडक, जुलुस र युद्धका हरेक मोर्चामा महिलाको आवश्यकताको आह्वान गरेका छन् । 
जति जति कविको कविताहरुको समय बित्दै गएको छ, ति कविको रिस पनि बढ्दै गएको छ । उनको आक्रोश यो कवितामा महसुस गर्न सकिन्छ । 
 

“ये आँखें हैं तुम्हारी,
तकलीफ का उमडता हुआ समंदर,
इस दुनिया को,
जितनी जल्दी हो,
बदल देना चाहिए ।”
 

युथकी आवाज डटकमबाट श्रवण उप्रेतीद्वारा अनुवाद