थाइराइड घाँटीको छेउमा पुतलीको आकारको ग्रन्थी हो । थाइरोइडको सबैभन्दा ठूलो समस्या यो हो कि करिब एक तिहाइ मानिसहरूलाई आफू यो रोगबाट ग्रसित भइरहेको छु भन्ने थाहा नै हुँदैन ।  यो रोग महिलामा बढी पाइन्छ । गर्भावस्था र सुत्केरीको पहिलो तीन महिनामा करिब ४४५ महिलामा थाइराइडको समस्या हुन्छ ।

भारतको आन्ध्र प्रदेशको गुन्टुरका प्रख्यात एन्डोक्रिनोलोजिस्ट डा बेल्लम भरानीले यसबारे बीबीसीसँग कुरा गरेका छन् । उनले भने, ‘यो ग्रन्थीले मुटु, मस्तिष्क र शरीरका अन्य अंगलाई राम्ररी चलाउने हर्मोन उत्पादन गर्छ । यसले शरीरलाई ऊर्जाको उपयोग गर्न सक्षम बनाउँछ र यसलाई न्यानो राख्छ ।’

उनी भन्छन्, ‘एक हिसाबले यो ग्रन्थीले शरीरको ब्याट्री जस्तै काम गर्छ । यदि यो ग्रन्थीले कम वा बढी हर्मोन स्राव गर्छ भने थाइराइडको लक्षण देखा पर्न थाल्छ ।’

जब थाइरोइड ग्रन्थीले शरीरको लागि पर्याप्त हर्मोन उत्पादन गर्दैन, त्यसलाई ‘हाइपो-थाइराइडिज्म’ भनिन्छ । यतिबेला मानिसको शरीर ब्याट्री सकिएको खेलौना जस्तै हुने गर्छ । शरीर पहिलाको जस्तो सक्रिय रहँदैन र रोगी छिट्टै नै थाक्ने गर्छन् ।’

अर्कोतर्फ थाइराइड ग्रन्थीले बढी हर्मोन उत्पादन गर्न थाल्यो भने यस्तो समस्यालाई  ‘हाइपर थाइराइडिज्म’ भनिन्छ । यस्तो अवस्थामा बिरामीको अवस्था धेरै क्याफिन सेवन गरेको व्यक्ति जस्तै हुन्छ ।

तेस्रो अवस्था थाइरोइड ग्रन्थ्री सुन्निनु हो, जसलाई गलगाँड (गोइटर वा एसोफ्यागस) भनिन्छ । औषधिले निको भएन भने यसलाई शल्यक्रिया गरेर निको पार्नु पर्ने हुन सक्छ ।

थाइराइडका लक्षणहरू के के हुन् ?

हाइपोथाइराइडिज्मका लक्षणहरू 

तौल बढ्नु, अनुहार, खुट्टा सुन्निने, कमजोरी हुनु, अल्छी हुनु, भोक नलाग्ने, धेरै निन्द्रा लाग्नु, धेरै जाडो हुनु, महिलाको महिनावारीमा परिवर्तन हुनु, कपाल झर्नु, गर्भधारणमा समस्या हुनु आदि ।

हाइपर थाइराइडका लक्षण 

डा। बेल्लम भरणीका अनुसार यसले अत्यधिक हर्मोन निस्कने भएकाले भोक लाग्ने र पर्याप्त खाना खाँदा पनि तौल घट्ने र झाडापखाला हुने गर्छ । यससँगै बेचैनी हुने, हात खुट्टा काँप्ने र गर्मीको अनुभूति हुने गर्छ । मूड स्विङ्स र अनिद्राको समस्या पनि हुन्छ । नाडी अस्थिर हुन्छ र दृष्टि कमजोर हुन्छ ।

थाइरोइडको समस्या पहिचान गर्नका लागि कुनै विशेष लक्षणहरू छैनन् । स्पेनिस सोसाइटी अफ इन्डोक्राइनोलोजीका डा। फ्रान्सिस्को जेभियर सान्टामारियाले अलि अघि बीबीसीलाई थाइराइड साँच्चै एउटा रोग हो भनी जानकारी दिएका थिए ।

उदाहरणका लागि, कहिलेकाहीँ हाइपो(थाइराइडिज्मलाई गम्भीर अवसादको समस्या भनी गल्ती गरिन्छ । यो समस्या धेरै मानिसहरूमा हुन्छ । धेरैले यसको उपचारमा ढिलाइ गर्छन् ।

थाइरोइडका १०५ बिरामी हाइपो(थाइराइडिज्मबाट पीडित छन्, तर तीमध्ये आधालाई आफ्नो समस्या नै थाहा हुँदैन ।

डा. सेन्टामारियाका अनुसार यसका लक्षण पुरुष र महिलामा समान भए पनि महिलामा चाँडै पत्ता लाग्छ । लगभग ८० प्रतिशत महिला थायरोयडद्वारा पीडित हुन्छन् ।

उनी भन्छन्, ‘सामान्यतया ८० देखि ९० प्रतिशत थाइराइडका बिरामी उपचारपछि निको हुन्छन् । तर धेरै पूर्ण रूपमा निको हुँदैनन् । केही मामिलाहरू त धेरै जटिल हुन्छन् । हाइपो(थाइरोइडिज्मको धेरैजसो अवस्थामा, अटो–इम्यूनिटीले अन्य अंगहरूलाई असर गर्छ ।’

T3-T4-TSH​ परीक्षणमार्फत् के थाहा हुन्छ ?

डा. भरणी भन्छन्, ‘मधुमेहजस्तै हामी थाइराइडबारे अहिले पनि राम्रोसँग पत्ता लगाउन सक्दैनौँ ।’

उनका अनुसार हाइपो-थाइरोइडिज्म भनेको टीथ्री, टीफोर को स्तर घट्नु हो । साथै, टीएसएच अर्थात् थाइराइड स्टिमुलेटिंग हर्मोनको स्तर बढ्छ । अर्कोतर्फ, हाइपर थाइराइडिज्ममा टीथ्री, टीफोरको स्तर बढ्छ र टीएसएचको स्तर कम हुने गर्छ ।

जहाँसम्म टीएसएचको सवाल छ, स्टार हेल्थ इन्स्योरेन्स कम्पनीको मापदण्डमा बताइए अनुसार एक लिटर रगतमा ०.५ देखि ५ एमएल थाइराइड युनिट हुनुपर्छ । टीएसएचले थाइरोइड ग्रन्थीले ठीकसँग काम गरिरहेको छ वा छैन भनी देखाउँछ ।

तर, यसको भ्यालु उमेर र अवस्था अनुसार परिवर्तन भइरहन्छ अर्थात् बालबालिका, वयस्क र गर्भवती महिलाहरूमा यो परिवर्तन भइरहन्छन् ।

परिवारका कुनै सदस्यलाई थाइराइडको समस्या भएमा आफ्ना छोराछोरीलाई पनि यसको असर हुन सक्ने डा. भरणी बताउँछन् । दुर्भाग्यवश, यसबाट बच्नको लागि कुनै सावधानी अपनाउन सकिँदैन र यदि कुनै रोग छ भने मात्र यसको उपचार गर्न सकिन्छ ।

के यो समस्या घातक छ ?

हाइपो थाइराइडिज्मलाई समयमै पहिचान गर्न नसक्दा मस्तिष्कमा थुप्रै पटक समस्या आउन सक्छ । साथसाथै, हाइपर थाइराइडिज्मका कारण मुटुको धड्कन बढ्ने र घट्ने गर्छ, जसले मुटुसम्बन्धी रोग निम्त्याउन सक्छ ।

हाइपो थाइराइडिज्म भएको अवस्थामा सोडियमको मात्रा घट्दा बिरामी कोमामा जान सक्छ । बच्चा जन्मिएपछि यो समस्या पहिचान गरिएन भने उनीहरुको मानसिक विकास रोकिन सक्छ । उनको आइक्यू स्तर कम हुन सक्छ ।

यो समस्या उपचारबाट सजिलै निको हुने भएकाले यस रोगलाई बेवास्ता गर्नु उचित हुँदैन । अन्यथा बालबालिकाको भविष्य खतरामा पर्न सक्छ । विद्यालय जाने बालबालिकामा यस्तो भयो भने उनीहरुको विकास रोकिन सक्छ ।

थाइराइडका यी दुवै समस्यालाई समयमै पहिचान गर्न सकिएन भने कहिलेकाहीँ ज्यानसमेत जान सक्छ ।

बीबीसी