नेपालमा पोलिटेक्निक इन्स्टिच्युसनहरूको माग बढेको छ । यो माग किन बढ्यो होला ? किनभने परम्परागत सैद्धान्तिक ज्ञानभन्दा व्यवहारिक र सीपमूलक शिक्षाको आवश्यकता आजको रोजगार बजारले खोजेको छ । 

पत्रकारिता जस्तो क्षेत्र, जहाँ लेखन, सम्पादन, प्रस्तुतीकरण, र प्राविधिक ज्ञानको सम्मिश्रण आवश्यक पर्छ, त्यहाँ पोलिटेक्निक शिक्षाले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । तर, यसको कार्यान्वयन र गुणस्तर सोचनीय छ । यसको अर्थ हो, मागअनुसार संस्थाहरू खोलिए पनि तिनले प्रदान गर्ने शिक्षाको गुणस्तर, पाठ्यक्रमको सान्दर्भिकता, र उत्पादित जनशक्तिको दक्षतामा प्रश्न उठाउने ठाउँ छ । के हाम्रा पोलिटेक्निकहरूले साँच्चै उद्योग–तयार पत्रकारहरू उत्पादन गर्न सकेका छन् ? यो एक गम्भीर प्रश्न हो ।

भारत र अमेरिका जस्ता देशहरूमा हजारौँको सङ्ख्यामा विश्वविद्यालयहरू छन् । अमेरिकामा ५,५०० र भारतमा ५,६०० विश्वविद्यालय छन् । ती देशहरूमा उच्च शिक्षाको पहुँच र विविधता कति फराकिलो छ भन्ने देखाउँछ । यसको तुलनामा नेपालमा विश्वविद्यालय र शैक्षिक संस्थाहरूको संख्या सीमित छ । पत्रकारिता जस्तो विशेषकृत क्षेत्रमा त झनै कम विकल्पहरू छन् । यसले गर्दा विद्यार्थीहरूले चाहेको विषय र गुणस्तरको शिक्षा पाउनबाट वञ्चित हुनुपरेको हुन सक्छ । 

प्राध्यापन र पत्रकारितामा अनुभवको महत्त्वपूर्ण हुन्छ । ‘सडकबाट टिपेर प्राध्यापक बनाउन पाइन्छ’ भन्ने भनाइ पाइन्छ । किताबी ज्ञानभन्दा माथि उठेर व्यवहारिक अनुभवले पत्रकारिता शिक्षालाई कसरी जीवन्त बनाउन सक्छ भन्ने महत्त्वपूर्ण छ । 

के हाम्रा शैक्षिक संस्थाहरूले विद्यार्थीहरूको विविधतालाई सम्बोधन गर्न सकेका छन् ? के उनीहरूलाई उचित शैक्षिक वातावरण प्रदान गरिएको छ ? यो बहसको विषय हुन्छ । 

सम्पादकको अनुभव नभएका व्यक्तिलाई पनि युनिभर्सिटीले प्राध्यापक बनाएको छ । त्यसैले अनुभवलाई मान्यता दिने प्रणालीको विकास हुन आवश्यक छ । के हाम्रा विश्वविद्यालयहरूले पत्रकारिता क्षेत्रमा लामो समय काम गरेका अनुभवी व्यक्तिहरूलाई प्राध्यापनमा आकर्षित गर्न सकेका छन् ? के पाठ्यक्रम निर्माणमा उनीहरूको अनुभवलाई समेटिएको छ ? 

मेरो शैक्षिक यात्राको क्रममा सामुदायिक विद्यालय, जुद्धोदय पब्लिक स्कुल (जेपी स्कुल), र विश्वविद्यालयको अनुभव लामो छ । जेपी स्कुलमा ३३३ जनाले एसएलसी दिएका थियौँ । पछि १५० जना मात्र विद्यार्थी देखिएका थिए । शैक्षिक प्रणालीमा समयसँगै आएको परिवर्तन र विद्यार्थीहरूको आकर्षणमा आएको फेरबदललाई इङ्गित गर्दछ । विद्यार्थीहरूको पारिवारिक पृष्ठभूमि, अध्ययन गर्ने वातावरण, र शिक्षकहरूको भूमिकाले पनि शिक्षाको गुणस्तरमा प्रभाव पार्ने गरेको छ । 

के हाम्रा शैक्षिक संस्थाहरूले विद्यार्थीहरूको विविधतालाई सम्बोधन गर्न सकेका छन् ? के उनीहरूलाई उचित शैक्षिक वातावरण प्रदान गरिएको छ ? यो बहसको विषय हुन्छ । 

आफू हेड अफ डिपार्टमेन्ट हुँदा भाषाको माध्यमले विद्यार्थीहरूको बुझाइमा पार्ने असरबारे भनेको थिए । धेरैजसो समय नेपालीमै पढाइ हुनुले के देखाउँछ भने, भाषाको छनोट विद्यार्थीको सहजता र बुझाइमा आधारित हुनुपर्छ । पत्रकारितामा भाषाको शुद्धता, स्पष्टता, र प्रभावकारिता अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ । हाम्रा पाठ्यक्रमहरूले नेपाली र अङ्ग्रेजी दुवै भाषामा दक्षता अभिवृद्धि गर्न पर्याप्त ध्यान दिएका छैनन् । 

पत्रकारिता शिक्षा लिएपछि स्वतः रोजगार पाइन्छ भन्ने ग्यारेन्टी हुँदैन । बेरोजगारी तीव्र रूपमा बढिरहेको छ । यो गम्भीर समस्या हो । यसको अर्थ शैक्षिक संस्थाहरूले ठुलो सङ्ख्यामा पत्रकारिताका विद्यार्थीहरू उत्पादन गरे पनि बजारले उनीहरूलाई खपत गर्न सकेको छैन । 

भाषाको महत्त्व एकदमै बढी हुन्छ । म्यागेजिन पढेर भाषा तिखारेको थिएँ । ‘स्पोर्ट्स स्टार’, ‘स्पोर्ट्स वर्ल्ड’, ‘डेबोनेयर’ जस्ता विभिन्न राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय म्यागेजिनहरू पढेको थिएँ । त्यसले मेरो भाषा र ज्ञानको दायरा फराकिलो बनाएको थियो । औपचारिक शिक्षाका साथसाथै व्यक्तिगत प्रयास, अध्ययनशीलता, र निरन्तर सिक्ने चाहनाले पत्रकारितामा सफलता हासिल गर्न मद्दत गर्दछ । हाम्रा विद्यार्थीहरूलाई यस्तो स्व–अध्ययन र निरन्तर सिकाइका लागि उत्प्रेरित गरिएको छैन । 

मिडियाको नाममा हुने खर्च, प्रचारप्रसार, र सामाजिक उत्तरदायित्वको विषय छ । प्रदेशहरूमा मिडियाको नाममा करोडौँ खर्च भए पनि त्यसको प्रभावकारिता र पारदर्शिता केही देखिएको छैन ।

पोलिटेक्निक शिक्षामा ट्रेनिङ र सर्टिफिकेटको महत्त्व निकै हुन्छ । दुई–तीन महिनादेखि दुई वर्षसम्मको ट्रेनिङले साँच्चै दक्ष पत्रकार उत्पादन गर्न सक्छ त ? सर्टिफिकेटले मात्र व्यक्तिको क्षमताको मापन गर्न सक्छ ? यी प्रश्नहरूले पत्रकारिता शिक्षामा गुणस्तर नियन्त्रण र प्रमाणीकरणको आवश्यकतालाई जोड दिन्छ ।

पत्रकारिता पढेकाहरूका लागि लोकसेवा आयोगमा अवसर सिर्जना गर्नुपर्छ । मैले यो विषय विगत १५ वर्षदेखि आवाज उठाउँदै आएको थिए । यसका लागि सम्बन्धित निकायहरूलाई दबाब दिनुपर्ने पर्छ । यदि सरकारी सञ्चारमाध्यमहरू र सूचना विभागहरूमा पत्रकारिता पढेका दक्ष व्यक्तिहरूले प्रवेश पाए भने त्यसले सरकारी सञ्चार प्रणालीलाई थप प्रभावकारी बनाउन सक्छ ।

जति पढे पनि फिल्डमा जाँदा भाषा र अन्य सीपमा कमान्ड हुनुपर्छ । भाषामा कमान्ड हुनैपर्छ, कोसिस गर्नैपर्छ । व्यवहारिक सीपको पनि निकै महत्त्व हुन्छ । हाम्रा शैक्षिक संस्थाहरूले विद्यार्थीहरूलाई पर्याप्त फिल्ड वर्क, इन्टर्नसिप, र व्यवहारिक अभ्यासका अवसरहरू प्रदान गरिरहेका छैनन् । 

मिडियाको नाममा हुने खर्च, प्रचारप्रसार, र सामाजिक उत्तरदायित्वको विषय छ । प्रदेशहरूमा मिडियाको नाममा करोडौँ खर्च भए पनि त्यसको प्रभावकारिता र पारदर्शिता केही देखिएको छैन । के मिडियाले साँच्चै जनसरोकारका मुद्दाहरूलाई प्राथमिकता दिएको छ ? के सरकारी लगानीको सही सदुपयोग भएको छ ? यो खोजीनिती गर्नुपर्ने विषय हो । 

‘थ्योरी नपढ्ने र नसक्नेले थ्योरी भन्छन् । थ्योरीको महत्त्वलाई कम आँक्ने प्रवृत्ति छ । थ्योरी र प्राक्टिस एक अर्काका पूरक हुन् । राम्रो पत्रकार बन्न दुवैको ज्ञान आवश्यक पर्छ । थ्योरीले पत्रकारिताका आधारभूत सिद्धान्त, नैतिकता, र सामाजिक सन्दर्भ बुझ्न मद्दत गर्छ । भने प्राक्टिसले ती सिद्धान्तहरूलाई व्यवहारमा उतार्ने सीप प्रदान गर्छ ।

पत्रकारिता शिक्षाको गुणस्तर बढाउन निरन्तर प्रयास गर्नुपर्छ । पाठ्यक्रमलाई समयसापेक्ष बनाउने, शिक्षकहरूको क्षमता अभिवृद्धि गर्ने, र विद्यार्थीहरूलाई नवीनतम ज्ञान र सीप प्रदान गर्नुपर्छ । 

मिडियाको नाममा हुने खर्च, प्रचारप्रसार, र सामाजिक उत्तरदायित्वको विषय छ । प्रदेशहरूमा मिडियाको नाममा करोडौँ खर्च भए पनि त्यसको प्रभावकारिता र पारदर्शिता केही देखिएको छैन ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयको जर्नालिजम् डिपार्टमेन्टमा पहिले ६० प्रतिशत पास हुने थिए । अहिले सेमेस्टर प्रणालीपछि ९० प्रतिशतभन्दा बढी पास हुने गरेका छन् । यसमा ग्रेडिङमा इन्फ्लेसन भएको हो कि गुणस्तरमा सुधार भएको हो यो मेरो अनुसन्धानको विषय छ । 

पत्रकारिता शिक्षामा वरिष्ठ पत्रकार, सम्पादक, र विज्ञहरूको अनुभव र ज्ञानलाई उपयोग गर्नुपर्छ । उनीहरूलाई गेस्ट लेक्चर, कार्यशाला, र पाठ्यक्रम निर्माणमा संलग्न गराउन सकिन्छ । यसो गर्दा विद्यार्थीहरूले नवीनतम ट्रेन्ड र उद्योगको वास्तविकतासँग परिचित हुन पाउँछन् ।

पत्रकारितामा भाषाको शुद्धता र प्रभावकारिता महत्त्वपूर्ण भए पनि हाम्रा विद्यार्थीहरूमा यो पक्ष कमजोर छ । नेपाली र अङ्ग्रेजी दुवै भाषामा दक्खल राख्न सक्ने जनशक्तिको अभाव खट्किएको छ ।

सैद्धान्तिक ज्ञानमा बढी जोड दिने तर व्यवहारिक सीप सिकाउने कुरामा कमी देखिएको छ । लेखन, सम्पादन, क्यामेरा सञ्चालन, भिडियो सम्पादन, र डिजिटल मिडियाका नवीनतम उपकरणहरूको प्रयोगमा विद्यार्थीहरूलाई पोख्त बनाउन आवश्यक छ ।

मिडिया उद्योगको माग र शैक्षिक संस्थाहरूले उत्पादन गर्ने जनशक्तिबिच तालमेल नमिल्दा रोजगारको समस्या देखिएको छ । उद्योगसँग नियमित संवाद र सहकार्य गरेर पाठ्यक्रमलाई अद्यावधिक गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । गुणस्तरीय पत्रकारिता शिक्षाका लागि आवश्यक भौतिक पूर्वाधार, पुस्तकालय, प्रयोगशाला, र दक्ष शिक्षकहरूको अभाव पनि एउटा चुनौती हो ।

डिजिटल मिडियाको द्रुत विकासले पत्रकारितामा नयाँ अवसरहरू सिर्जना गरेको छ । अनलाइन पत्रकारिता, पोडकास्टिङ, भिडियो कन्टेन्ट क्रिएसन, र सोसल मिडिया म्यानेजमेन्ट जस्ता क्षेत्रहरूमा दक्ष जनशक्तिको माग बढ्दै गएको छ । हाम्रा शैक्षिक संस्थाहरूले यी नयाँ अवसरहरूलाई सम्बोधन गर्ने गरी पाठ्यक्रम विकास गर्नुपर्छ ।

मिडिया उद्योगको परिवर्तनशील मागअनुसार पाठ्यक्रमलाई नियमित रूपमा परिमार्जन र अद्यावधिक गर्नुपर्छ । सैद्धान्तिक ज्ञानका साथसाथै लेखन, सम्पादन, प्रस्तुतीकरण, र प्राविधिक सीपहरूमा विशेष जोड दिनुपर्छ । मिडिया हाउसहरूसँग नियमित सहकार्य गरेर इन्टर्नसिप, फिल्ड वर्क, र अतिथि व्याख्यान जस्ता कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ । पत्रकारिता क्षेत्रमा अनुभवी र दक्ष व्यक्तिहरूलाई प्राध्यापन र प्रशिक्षणमा आकर्षित गर्नुपर्छ ।

नेपाली र अङ्ग्रेजी दुवै भाषामा विद्यार्थीहरूको दक्षता बढाउन विशेष कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ । गुणस्तरीय शिक्षाका लागि आवश्यक भौतिक पूर्वाधार, पुस्तकालय, र प्रयोगशालाहरूको व्यवस्था गर्नुपर्छ । डिजिटल मिडियाका नवीनतम ट्रेन्ड र प्रविधिहरूबारे विद्यार्थीहरूलाई जानकारी गराउनुपर्छ । पत्रकारिताको नैतिकता र सामाजिक उत्तरदायित्वबारे विद्यार्थीहरूलाई सचेत गराउनुपर्छ । शैक्षिक कार्यक्रमहरूको निरन्तर मूल्याङ्कन गरेर आवश्यक सुधारहरू गर्दै जानुपर्छ ।

अन्त्यमा, पत्रकारिता शिक्षा केवल डिग्री हासिल गर्ने माध्यम मात्र होइन, यो समाज र राष्ट्रप्रतिको जिम्मेवारी बोध गराउने र लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउने एक महत्त्वपूर्ण आधार हो । यसको सुधार र विकासका लागि सबै सरोकारवालाहरूको साझा प्रयास आवश्यक छ । 

(त्रिभुवन विश्वविद्यालय पत्रकारिता तथा आमसञ्चार केन्द्रीय विभागले आयोजना गरेको कक्षाकोठा र समाचार कक्षबिचको पुल विषयक कार्यशालामा राखेका विचारको सम्पादित अंश)