‘मलामीले सिक्का, धान, फूल इत्यादि छर्थे । मैले बाटाभरि छरिएका सिक्का बटुल्थेँ । त्यसपछि चिहानको केही वर कालीगेडीको झ्याङमा लुकेर बस्थेँ । जब मलामीहरू फर्कन्थे, तब मैले झ्याङबाट निस्किएर त्यहाँ राखिएका खानेकुरा खान्थेँ । पेट भरिएपछि नाच्थेँ । त्यहीँ छाडिएका रामनामी ओढेर चिहानमा सुत्थेँ,’ यति भनेपछि कथाकार माया ठकुरी भक्कानिइन् । 

आफूसँगैका सबै साथी स्कुल जान थाले, मायालाई पढाउन सक्ने अवस्थामा उनकी आमा थिइनन् ।

एक दिन उनले आमासँग भनेकी थिइन्, ‘आमा, म पनि स्कुल जान्छु ।’ 

आमाले मायालाई चपक्क अँगालो हालिन् र रुँदै भनिन्, ‘म तिमीलाई स्कुल पढाउन सक्दिनँ छोरी ।’ 

मायाले भनिन्, ‘बुवालाई भन्नु न !’ 

‘बुवाले हामीलाई हेर्नुहुन्न ।’ 

आमाका यी शब्दहरू मायाको कानमा अहिले पनि गुन्जिरहेका छन् । त्यति बेला दुवै आमाछोरी एकअर्कालाई अँगालो हालेर निकैबेर रोए । 

अहिलेसम्म माया ठकुरी (जन्म २००३ असार १८) का सातवटा कथा संग्रह र एउटा गीतसंग्रह (इन्द्रधनुष, २०६१) प्रकाशित छन् । यतिखेर उनी आठौँ कथासंग्रह प्रकाशन गर्ने तयारीमा छन् । रत्नश्री सुवर्ण पदक– २०३५, मैनालीकथा पुरस्कार– २०४१, शिक्षा पुरस्कार– २०४४, राष्ट्रिय नागरिक सम्मान– २०६१ लगायत दर्जनौँ पुरस्कार र सम्मान पाएकी मायाको बाल्यकाल त्यति सुखद रहेन ।

कुराकानीको सुरुमै मायाले भनिन्, ‘हरेक छोराछोरीमा आमाको प्रभाव पर्छ । म आज जे छु, मेरी आमाकै कारण छु ।’ 

हरेकपटक टोलमा कोही मर्दा मान्छेहरू दुःखी हुन्थे, तर मायाको ध्याउन्न अरु नै हुन्थ्यो । जे जस्तो अवस्थामा भए पनि उनी चिहान पुगिहाल्थिन् ।

• मायाकी आमाका दुःख

रुकुमकोटकी देवी ठकुरी (मायाकी आमा)को विवाह पाल्पाका गम्भीरसिंह ठकुरीसँग भएको थियो । गम्भीरसिंह भारतीय सेनामा कार्यरत थिए । कैयौँ ठाउँमा सरुवा भएर उनी अन्ततः लखनउ पुगेका थिए । गम्भीरसिंहका कैयौँ स्वास्नी (रखैल) थिए, सन्तान गनिनसक्नु थिए । यही चपेटामा मायाकी आमा परिन् । गम्भीर सिंहका कयौं रखैल थिए । कानूनी रुपमा विवाहित पत्नी भने मायाकी आमा मात्रै थिइन् । यो विहे पनि उनले आफ्नो वंशलाई अगाडि बढाउन मात्रै गरेका थिए । तर उनले श्रमितिप्रति जिम्मेवारी भने पूरा गरेनन् । मायाका पिता लखनउबाट सरुवा भएर शिलाङ आए । पतिले वास्ता गर्न छाडेपछि मायाकी आमा आफ्ना सन्तानलाई च्यापेर भाडामा सानो कोठा लिएर बस्न थालिन् । भारतीय सेनाका श्रीमतीहरूलाई प्रौढ शिक्षा पढाउनेदेखि कपडामा बुट्टा भर्ने, अचार बनाउने, बाँसका सामान बनाउने लगायत सीप सिकाइन्थ्यो । मायाकी आमाले पनि यी सबै सीप सिकेकी थिइन् । रुकुमकोटमै हुँदा उनले बत्ती कात्ने, दुना–टपरी गाँस्नेजस्ता काम सिकेकी थिइन् । मायाकी आमाले छोराछोरी हुर्काउन हुने–खानेका घरमा यस्तै काम गरिन् । यसबापत उनले कनिका, चामल तरकारी आदि पाउँथिन् । 

मायाकी आमासँग बस्न अरुतिरका तीन छोरीहरू पनि आएका थिए । साना छोराछोरीलाई घरमै छाडेर मायाकी आमा नजिकैको स्कुलमा खाजा बेच्न जान्थिन्— पकौडा, चप, भुटेको बदाम आदि तयार गरेर । केटाकेटीमा मायाले पनि छरछिमेकका हुने–खानेको घरमा बालबच्चा हेरिदिने, लुगा धोइदिने, जुम्रा हेरिदिने जस्ता काम गरिन् । बदलामा उनलाई केही खानेकुरा दिइन्थ्यो, त्यो पनि अरुको जुठो । भोकका कारण उनले अरुको जुठो पनि मिठो मानेर खान्थिन् । साँझमा उनलाई आमाले दिनभरि के गरिस्, के खाइस् भनेर सोध्थिन् । मायाको वृत्तान्त सुनेर आमा निकै रुन्थिन् । ‘भोक र गरिबीभन्दा ठुलो अभिशाप यो संसारमा केही छैन,’ गहभरि आँसु पार्दै मायाले सुनाइन्, ‘चिहानडाँडामा भेटाएका पैसा ल्याएर आमालाई दिन्थेँ । आमाले त्यसरी पैसा लिनु हुँदैन भनेर मायालाई गाली गर्ने र पिट्ने गर्थिन् ।लास ल्याउँदा अरु केटाकेटी घरभित्र लुकेर बस्थे । माया भने मलामीको पछिपछि लाग्थिन् । ‘लास ल्याएका बेला त मेरो बासै चिहानडाँडामा हुन्थ्यो ।’ मायाले भनिन् । 

चिहानडाँडामा त्यसरी नजान मायालाई आमाले पटक–पटक सम्झाइन् । उनले मायालाई कयौं पटक त  सिस्नुपानी समेत लगाइन् तर भोकको अगाडि मायाले केही पनि देखिनन् । हरेकपटक टोलमा कोही मर्दा मान्छेहरू दुःखी हुन्थे, तर मायाको ध्याउन्न अरु नै हुन्थ्यो । जे जस्तो अवस्थामा भए पनि उनी चिहान पुगिहाल्थिन् ।

पिताको माया कस्तो हुन्छ भन्ने मायाले अनुभव गर्नै पाइनन् । उसो त माया जन्मदै कमजोर थिइन् । सात महिनामा जन्मिएकीले मायालाई नर्सहरूले मरेको ठानेर फाल्न ठिक्क परेका थिए रे, त्यही बेला उनी रुँदै चलमलाइन् । सात महिनामा जन्मिएका बच्चा भाग्यमानी हुन्छन् भन्ने ठानिन्छ । अभाव, दुःख र पीडाका अनगिन्ती दिनहरूसँग जुधेर माया अहिले यो अवस्थामा आइपुगेकी छिन् । उनले जीवनमा नभोगेको र नदेखेको पीडा के नै होला र ? 

मायाले बेला बेला आमासँग पढ्ने कुरा गरिरहन्थिन् । स्कुल जानका लागि उनीसँग लुगा थिएन, कहिलेकाहीँ त खाने पनि कुनै टुंगो हुँदैनथ्यो । 

अनेक दुःखका बिच एक दिन आमाले उनलाई कालोपाटी ल्याइदिइन् र त्यसमै मायालाई बाह्रखरी पढाउन थालिन् । मायामा अक्षर चिन्ने तीव्र चाहना थियो । आमासँगै पढेर उनलाई अक्षर चिन्न समय लागेन । आमा नभएका बेला पनि मायाले पाटीमा जाने जति लेखेर बस्थिन् । 

एक दिन उनी एक्लै घरबाहिर उदास मुद्रामा बसिरहेकी थिइन् । त्यो देखेर तराई मूलका सतिश नाम गरेका एक शिक्षकले उनलाई सोधे, ‘तिमी किन स्कुल नगएको ?’

उनले आफूहरूको अवस्था बताइन् । ती शिक्षकले उनलाई घरमा पढ्न बोलाए । शिक्षक सतिश त्यति सम्पन्न थिएनन्, तिनका घरमा ५–६ जना सन्तान रहेछन् । तिनकी पत्नीले मायालाई पहिलो दिनमै घरका जुठा भाँडा माझ्ने लगायत काम लगाइन् । घरको यस्तै काम गरेपछि मात्रै मायाले पढ्न पाउँथिन् । उनै शिक्षकले मायालाई तीन वर्षसम्म पढाएर म्याट्रिकको परीक्षा दिन लगाए । दुःखजिलो गरेर पढेकी माया थर्ड डिभिजनमा पास भइन् । विद्यालयको मुखै देख्न नपाएकी माया ती शिक्षकप्रति निकै कृतज्ञ छिन् । 

फुर्सदिला साँझहरूमा मायाकी आमाले श्लोक हालेर रामायण पढ्थिन् । कतिपय श्लोक पढ्दापढ्दै उनी रुन्थिन् । आमा किन रोइन् भन्ने मायालाई थाहा हुन्नथ्यो । आमाको देखासिकीमा मायाले पनि श्लोक हाल्ने र गाउने गर्थिन् । पछि उनले क्लासिकल म्युजिक सिकिन् । अल इन्डिया रेडियोमा गीत रेकर्ड पनि गराइन् । हरिभक्त कटुवाल र लीलबहादुर क्षेत्रीले उनलाई निकै गाइड गरे । यी दुवैको सहयोगमा उनले गीत रेकर्ड गराइन्  । नेपाल आएपछि पनि उनले रेडियो नेपालमा थुप्रै नेपाली गीतहरू रेकर्ड गराइन् । निकै वर्ष पछि अचानक उनको घाँटी बस्यो र गाउन नसक्ने भइन् । त्यो बेला धेरैल मायालाई कसैले घाँटी बिग्रने चिज खुवाइदिएको थियो र उनको स्वर बिग्रियो भन्थे ।   

बुवाको संरक्षणबाट बञ्चित मायाको एक्लो बाल्यकाल र बरालिएर हिडिरहने जिन्दगी देखेर होला मानिसहरू उनलाई ‘बौलाही’ भन्थे । मानिसहरूले आफूलाई यस्तो सम्बोधन गरेको सुन्दा मायाको मन चरक्कै हुन्थ्यो । अक्षर चिन्न र लेख्न सक्ने भएपछि उनले कवितामार्फत समाजलाई जवाफ फर्काइन्, बौलाही शीर्षकको कविता लेखेर । 

‘बौलाही बौलाही भन्छौ 
बौलाही भई त्यो किन कसरी ? 
बौलाही यदि त्यो साँच्चै थिई त 
तिरस्कार तिम्रो कसरी सही ? 
रोई होली केही क्षण त्यो 
हृदयको पीडा खप्न नसकी 
हाँसी होली त्यो केही क्षण 
तिम्रो बालापन नदेखी 
अनि भन त किन र कसरी 
त्यो कहलाई बौलाही ?’ 

मायाले जीवनमै पहिलोपटक लेखेको कविता यहीँ हो । यो कविता उनले पहिलो पटक आफ्नी आमालाई सुनाएकी थिइन् । कविता सुनेर उनकी आमा निकै रोइन् । यो कवितालाई उनले सुरुमा हिन्दी भाषामा ‘पागल’ भनेर लेखेकी थिइन् । यसलाई उनले स्थानीय पत्रिकामा छाप्न दिइन् । पत्रिकाले त्यो कविता त छापेन् । तर त्यहाँबाट मायाले ‘लेख्न सक्ने रहेछौं । तिमी लेख्न नछाड्नु, आफ्नो भाषामा लेख्नु’ भन्ने खालको प्रतिक्रिया पाइन् । त्यसपछि उनले बौलाही शीर्षक दिएर यस कवितालाई नेपालीमा लेखेकी हुन् । यो कविता उनलाई अझै कण्ठ छ । 

म्याट्रिक पास गरेपछि मायाले गुवाहाटीमा बसेर बीए पास गरिन् । त्यसपछि उनी नेपाल आइन् । भारतमा अंग्रेजीमा पढेकी थिइन्, यहाँ नेपाली भाषामा पढाइ हुन्थ्यो । भाषा नमिलेकै कारण नेपालमा पढ्ने उनको इच्छा पूरा हुन सकेन । यसैबिच २०३२ सालमा मायाको बिहे इन्जिनियर दामोदर शर्मासँग भयो । शर्माको  परिवारको बसोबास शिलाङमै थियो । माया र शर्माको परिवारले पहिले देखि नै एक अर्कालाई चिनेका थिए ।

श्रीमान् सरकारी इन्जियिनर थिए । सरुवा भएर श्रीमान् नेपालका जुन जुन ठाउँमा पुग्थे, माया पनि त्यहीँ त्यहीँ पुगिन् । यसबिच लेखनलाई निरन्तरता दिँदै उनी अध्यापनमा सक्रिय रहिन् । लेखनमा मायाले श्रीमान्बाट सधैँ साथ र सहयोग पाइन् । मायाले लेखेको पहिलो कथा उनको श्रीमान्ले नै गरिमामा छपाइदिएका थिए । आफूले लेखेको केही कथाको प्लट श्रीमान्ले सुझाइदिएको माया बताउँछिन् । 

• कृति र सफलता

मायाको पहिलो कृति हो, ‘नजुरेको जोडी’ (कथा संग्रह, २०३०) । रत्न प्रकाशनबाट छापिएको यस संग्रहमा ११ वटा कथा संग्रहित छन्— नजुरेको जोडी, उज्यालोतिर, देवता, मूक प्रेम, विवशता लगायत शीर्षकका । आफ्ना किताब छाप्न मायाले अहिलेसम्म व्यक्तिगत खर्च गर्नुपरेको छैन । 

त्रिभुवन विश्वविद्यालय अन्तर्गत प्रमाणपत्र, स्नातक तथा स्नातकोत्तर तहका नेपाली पाठ्यक्रममा मायाका कथाहरू पढाइ हुन्छन् । यस्तै नेपालका विद्यालय तहका अनिवार्य नेपाली विषयमा समेत उनको कथा पढ्नुपर्छ । 

भारतको नर्थ बंगाल विश्वविद्यालयको स्नातक तहमा नेपाली पाठ्यक्रममा समेत उनको कथा समावेश गरिएको छ । भारतको गुवाहाटी विश्वविद्यालय र नेहु युनिभर्सिटी मेघालयको स्नातकोत्तर तहमा नेपाली पाठ्यक्रममा उनका कथाहरू समावेश गरिएका छन् । यस्तै, युनाइटेड किङडमको ‘लिभरपुल जोन मुर्स युनिभर्सिटी’मा समाजशास्त्र विषयको पाठ्यक्रममा मायाको संक्षिप्त जीवनी समावेश गरिएको छ ।

माया दिदीलाई हामीले अन्त्यमा सोधेका थियौँ— नेपाली साहित्यिक वृत्तमा महिला भएकै कारण दबिनुपरेको अनुभूति छ कि !

‘यस विषयमा म आफूलाई भाग्यमानी नै ठान्छु । नेपाली साहित्य वृत्तमा महिला भएकै कारण दबिनुपरेको अनुभूति मसँग पटक्कै छैन । मैले जुन बेला लेख्न थालेँ, त्यो बेलादेखि नै मलाई महिला तथा पुरुष साहित्यकारले धेरै नै प्रोत्साहन, हौसला र माया दिँदै आउनुभयो,’ उनी भन्छिन्, ‘सबैले दिदी भनेर सम्मान तथा स्नेहपूर्वक मेरा कथाहरू प्रकाशित गरिदिनुभयो । अहिले आएर त्यो माया र सम्मान झनै बढेको महसुस गरेकी छु ।’
७८ वर्षीया माया अचेल बिहानै उठेर ध्यान र व्यायाम गर्छिन्, भगवानलाई सम्झिन्छिन्, भजन गाउँछिन, पुस्तक पढ्छिन् अनि नियमित रुपमा लेखि पनि रहन्छिन् । सानैदेखि गीत गाउनमा रुचि राख्ने मायाले अहिले हरेक दिन केही घन्टा संगीत सिक्न जान्छिन् ।