सृष्टि ब्रह्माले रचना गरे । ब्रह्माको सृष्टिलाई विश्वकर्माले स्थानको दिशा र संरचनाको रचना गरे । त्यो स्थानको दिशा र संरचना त केवल भौतिक हो । तर जीव या जीवन भौतिक मात्र नभई चेतना पनि हो ।

ज्योतिषशास्त्रले ग्रह, राशि, भाव आदिको माध्यमबाट व्यक्तिको जीवनमा प्रभाव पार्ने सूक्ष्म ऊर्जाको अध्ययन गर्छ भने वास्तुले स्थल, दिशा, पञ्चतत्त्व र संरचनात्मक सन्तुलित पार्छ । यी दुई विज्ञान एउटै सिद्धान्तमा आधारित भई गरिने प्रयोगलाई ‘एस्ट्रो–वास्तु’ भनिन्छ । ‘एस्ट्रो–वास्तु’ दुई महत्त्वपूर्ण वैदिक शास्त्रहरूको समन्वय हो । ज्योतिषले हाम्रो ग्रहगत ऊर्जालाई स्पष्ट गर्छ भने वास्तुले त्यस ऊर्जालाई भौतिक संरचनामा सन्तुलित बनाउँछ ।

‘दिशो दिशश्च वास्तव्यं, ऋतं च सत्यं च स्थाप्यते ।’ अर्थात् सही दिशा र सत्य मार्गमा आधारित स्थानमा मात्र ऋतु, सत्य र नियमहरू स्थापित हुन्छन् भन्ने शास्त्रीय आधार पाइन्छ । बृहद्संहितामा ‘ग्रहयुक्तं भवनं शुद्धं’ भनिएको छ । यसले स्पष्ट पार्छ कि वैदिक कालमै वास्तु र ग्रहबिच गहिरो सम्बन्ध मानिएको थियो । त्यसैले जन्मकुण्डलीलाई बेवास्ता गरेर दिशा मात्र मिलाउनु या दिशालाई बेवास्ता गरेर ग्रह मात्र मिलाउनु अधुरो हुन्छ ।

नेपाली परम्परामा घरको पूजाआजा गराउने एक पुरोहित या पण्डितले घरको मूलद्वार कहाँ राख्ने, तुलसी कहाँ राख्ने र चुलो कुन दिशामा राख्ने भनी दिएका सल्लाहका भरमा वास्तु चल्दै आएको थियो । परम्परागत शैलीका निर्माणहरू वास्तुका नमुनाका रूपमा स्थापित छन् । हामीलाई लाग्छ, उनीहरूसँग कुनै यन्त्र थिएन तर अहिले प्रचारमा आएका यन्त्रभन्दा त्यति बेला प्रयोग गरिने विधिहरू कम वैज्ञानिक थिएनन् । त्यो परम्परामा ज्योतिषीय दृष्टिकोण प्रधान थियो ।

वास्तु विज्ञानले तराईको एउटा गाउँमा गरेको सामान्य अध्ययन अनुसार त्यहाँका आधाभन्दा बढी पुराना घरहरू पूर्व वा उत्तरमुखी भेटियो । जुन घरका मुख्य मानिस बुढेसकालसम्म सक्रिय थिए तर उनीहरूको तुलनामा पछिल्लो समयमा बनेका पश्चिममुखी र दक्षिणमुखी घरमा रहनेहरू कम सक्रिय रहेको पाइयो । अधिकांश खुसी र सक्रिय रहेका मानिसको राशि र घरको दिशाहरूमा सन्तुलन भेटियो । राशि अनुसारको दिशामा भएका निर्माणमा बस्ने मानिसहरूको जीवन स्वस्थ, खुसी र समृद्ध भएको सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ । वास्तु विज्ञानले वास्तु अनुगमन गरेका र उपचार गरेका घरहरूको अध्ययनले ‘एस्ट्रो–वास्तु’का आधारमा वास्तु मिलाउँदा बढी लाभदायी भएको पाइएको छ ।  तसर्थ ‘एस्ट्रो–वास्तु’मार्फत सन्तुलित प्रयोग गर्दा अधिक लाभदायी भएकाले यस विषयमा थप खोज, अनुसन्धान र प्रयोग जरुरी देखिन्छ । 

कुण्डलीको नवौँ भावमा बृहस्पति छ भने पनि घर पश्चिममुखी भयो भने शिक्षा र सम्पत्तिमा असर पर्ने कि नपर्ने ? ‘एस्ट्रो–वास्तु’ले यिनै गहन प्रश्नको वैज्ञानिक र आध्यात्मिक दुवै हिसाबले सहज उत्तर दिन्छ  । किनकि दिशाहरू भावजस्तै हुन्छन्, कोठाहरू राशिजस्तै ।

सामान्यतया वास्तु अनुगमन गर्दा प्रवेशद्वार, कोठाहरू, चुलो, स्नानगृह, शयनकक्ष आदिको दिशा निर्धारण गर्ने चलन छ तर त्यो घर मालिकको जन्मकुण्डलीमा चन्द्रमा कुन दिशा या भावमा छ र उनका लागि भोजन कक्ष कहाँ बनाउने ? मंगल कुन स्थान या भावमा छ र अग्नि या चुल्हो कहाँ बनाउँदा फलदायी हुन्छ भनी तुलना गरेर निर्णय गरेको पाइँदैन । कुण्डलीको नवौँ भावमा बृहस्पति छ भने पनि घर पश्चिममुखी भयो भने शिक्षा र सम्पत्तिमा असर पर्ने कि नपर्ने ? ‘एस्ट्रो–वास्तु’ले यिनै गहन प्रश्नको वैज्ञानिक र आध्यात्मिक दुवै हिसाबले सहज उत्तर दिन्छ  । किनकि दिशाहरू भावजस्तै हुन्छन्, कोठाहरू राशिजस्तै । ग्रहहरूको स्थान अनुसार घर बन्छ भने त घरको मूल संरचना नै जन्मकुण्डलीजस्तै बन्न सक्छ । 

ग्रह, राशि, भाव र भावपतिको अवस्था हेरेर प्रवेशद्वार, कोठाहरू, चुल्हो, स्नानगृह, शयनकक्ष आदिको दिशा निर्धारण गर्ने हो भने विपरीत ग्रहहरू पनि सकारात्मक फलदायी हुन सक्छन् । वास्तु विज्ञानको वास्तु अनुगमन ज्योतिष र वास्तुको संयुक्त आधारमा हुँदै आएको छ । नवग्रहको अवस्था र स्थितिका आधारमा वास्तु व्यवस्थापन सामान्य वास्तु व्यवस्थापनभन्दा कैँयौँ गुणा लाभकारी हुन्छ ।

वास्तुको महत्त्वपूर्ण आधार मानिएको पञ्चतत्त्वको मूलस्रोत नवग्रहहरू नै हुन् । जन्मकुण्डली भनेकै नवग्रह, राशि र भाव हो । ग्रहहरू तत्त्वको मुख्य स्रोत हुन् । राशि र भाव दिशाका आधार हुन् । मालिकको कुन ग्रह कुन राशि र भावमा बसेर कस्तो प्रभाव दिइरहेको छ ? त्यस ग्रहको तत्त्व कुन हो ? निर्माण या भवनभित्र कुन वस्तुको प्रतिनिधित्व गर्छ ? दिशा र स्थान कहाँ हो ? कुन निर्माण कहाँ गर्दा सम्बन्धित ग्रहले उच्चको फल प्रदान गर्छ भन्ने अध्ययन गरी वास्तुदोषको उपचार गर्नु अनिवार्य हुन्छ । तसर्थ आफ्नो घरलाई आफ्नै कुण्डली अनुसार व्यवस्थापन गर्ने हो भने वास्तु र ग्रहहरू दुवैबाट अधिकतम लाभ उठाउन सकिन्छ । वास्तु अनुगमन र उपचारपछि पनि सकारात्मकता आएको छैन भने एकपटक ‘एस्ट्रो वास्तु’का आधारमा वास्तुदोष निवारण गर्ने कि !? 
(लेखक वास्तु विज्ञानका सञ्चालक तथा दक्षिण एसियाली ज्योतिष महासंघका महासचिव हुन् ।)