विराटनगर । मोरङ, पथरी शनिश्चरेस्थित हसन्दहको सुनदह वचत तथा ऋण सहकारीमा एक्कासी संकट आइलाग्यो । उक्त सहकारीले बचत फिर्ता दिन नसकेपछि आएको समस्याबारे छुट्टै एउटा टोलीले तीन महिना लगाएर लेखा परीक्षण गर्‍यो ।

लेखा परीक्षणका क्रममा उक्त सहकारीले ९ वर्ष अगाडिदेखि नै गरेको लेखा परीक्षण रिपोर्टमा त्रुटि भेट्टायो ।

९ वर्ष अगाडिदेखि नै रमेश बस्नेत भन्ने व्यक्तिले लाइसेन्स होल्डर लेखा परीक्षकको नक्कली छाप लिएर लेखा परीक्षण गर्दथे । उनले १५ हजार लेखेर ५ हजारमात्रै लेखा परीक्षण शुल्क लिन्थे । लेखा परीक्षण रिपोर्टमा प्रत्येक वर्ष नाफा देखाइन्थ्यो । तर, सहकारी चल्नै नसक्ने भएपछि ९ वर्ष अगाडिदेखिको लेखापरीक्षण गर्दा प्रत्येक वर्ष सहकारी ५–७ लाख घाटामा गएको पाइयो । जम्मा घाटा ६९ लाख रहेको पत्ता लाग्यो ।

अहिले उक्त सहकारीका सञ्चालक समिति अध्यक्ष, व्यवस्थापक तथा अन्य सञ्चालक पक्राउ परेका छन् र उनीहरुमाथि मुद्दा चलाइएको छ ।

मोरङ मिक्लाजुङको चुरेफेरि महिला बचत तथा ऋण सहकारी संस्थामा पनि लामो समयदेखि छद्म लेखा परीक्षकले लेखा परीक्षण गरे । उक्त सहकारीको चार खातामा २६ लाख रुपैयाँ नगद देखिन्छ तर, व्यवहारमा छैन । पैसा नभएपछि सेयर सदस्यहरुको दबाबमा सहकारीको सेफ (भल्ट) खोलेर हेर्दा ५÷६ हजारमात्रै भेटियो । पछि अरु नै लेखा परीक्षकले गएर हिसाब हेर्दा ३८ लाख रुपैयाँ पैसा हुनुपर्ने देखिन्छ तर, पैसा भेटिँदैन ।

त्यसको केही दिनपछि सेफ नै चोरी भयो । चोरीको आरोपमा व्यवस्थापकलाई पक्राउ गरियो । घटना सामसुम बनाउन चोरीको अभिनय भएको सहकारीका एक सेयर सदस्य नै बताउँछन् । उक्त सहकारीमा अहिले समस्या आएको पनि लेखा परीक्षककै कारण भएको जानकारहरु बताउँछन् । किनकि लेखा परीक्षकले चार खाता हेरेनन् । सञ्चालक र व्यवस्थापकले भनेको आधारमा हिसाव राखे । नगद देखियो तर, व्यवहारमा सहकारी नै घाटामा थियो ।

विराटनगरको माछापुच्छ्रे बचत तथा ऋण सहकारीमा पनि छद्म भेषमा लेखा परीक्षण गर्नेले डुबाएको पत्ता लाग्यो । सहकारीको कारोबार प्रत्येक वर्ष घाटामा हुन्थ्यो । तर, बचतकर्तालाई झुक्याएर बचत संकलन गर्न नाफामा रहेको देखाइयो । ६ करोड बचतलाई लेखा परीक्षकसँग मिलेमतो गरेर ३ करोड देखाइयो । १ करोड ५० लाख कर्जा प्रवाहलाई लेखा परीक्षकसँगको मिलेमतोमै ३ करोड देखाइयो । बाँकी रहेको रकम सञ्चालक समितिमा रहेका अध्यक्ष, सचिव, व्यवस्थापकले मनपरी चलाए ।

अहिले उक्त सहकारीले बचतकर्ता र सेयरधनीलाई फिर्ता दिनुपर्ने रकम ६ करोड ८६ लाख रुपैयाँ अपुग छ । बचतकर्ताको रकम फिर्ता गर्ने रकम नै सहकारीसँग छैन ।

विराटनगरकै जामुनेश्वर बचत तथा ऋण सहकारी संस्थाको पनि अवस्था उस्तै छ । फोनको भरमा कतिपय बैंकका कर्मचारीले लेखा परीक्षण रिपोर्ट बनाए । संस्थामा गएर अवस्था बुझेनन् । चार खाता पनि हेरेनन् । तर, घाटामा गएको सहकारीले बर्सेनि २० प्रतिशत लाभांश भने बाँडिरह्यो । २० प्रतिशत लाभांश दिएको भनेर टोलमा कुरा गरियो, बजारमा हल्ला पिटाइयो । सेयरधनीहरु थप हुँदै गए । सेयरपूँजी पनि बढ्दै गयो । बर्सेनि लाभांश बाँड्दा कागजमा दोब्बर–तेब्बर सेयरपूँजी रकम वृद्धि भएको देखेर दङ्ग भएका सेयरधनीहरु जब सहकारी डुब्यो, अनि छाँगाबाट खसेझैँ भए । उक्त सहकारीमा अहिले ८२ लाख रुपैयाँ अपचलन गरेको पाइयो ।

विराटनगरकै तुलसी बहुउद्देश्यीय सहकारीमा पनि लेखा परीक्षकको मिलेमतोकै कारण सयौँ बचतकर्ताको करोडौँ रकम अहिले डुबिरहेको छ । विराटनगरका आधाजसो बचत तथा ऋणको कारोबार गर्ने सहकारीको समस्या यस्तै छ ।

सहकारीको लेखा परीक्षणबारे सामान्य ज्ञानसमेत नभएकाहरुले सञ्चालकले भनेको भरमा जथाभावी रिपोर्ट लेखिदिँदा समस्या बढिरहेको छ ।

‘लेखा परीक्षण गर्नेलाई समस्या थाहा नभएको होइन । तर, लेखा परीक्षकका कलम र हिसाव हेर्ने आँखामा पैसाको बिटोले पट्टी लगाइदिएपछि जे लेखे पनि भयो । अहिले सहकारीमा आएको समस्या त्यही कारण हो,’ एक सहकारीका लेखा परीक्षक भन्छन् ।

उनले अगाडि भने, ‘एउटा सहकारीमा ८ लाख रुपैयाँ नाफा रहेछ तर १ लाख नाफा राखियो र बाँकी रकम बाँडफाँट गरेको पाइयो । त्यो किन भयो भनेर हेर्दा ३ लाख, ४ लाख रुपैयाँ सेयर हाल्नेहरूलाई सेयर प्रतिशतको आधारमा लाभांश बाँड्न त्यसो गरिएको रहेछ,’ उनले भने ।

एक दशक अगाडिको कुरा सम्झदै एक लेखा परीक्षक भन्छन्, ‘डिभिजन सहकारी कार्यालयमा जिल्लाभरका सहकारी सञ्चालक फायल बोकेर आउँथे र कर्मचारीले लेखा परीक्षण रिपोर्ट बनाइदिन्थे । कर्मचारीले लेखा परीक्षण रिपोर्ट बनाए बापत मोटो रकम लिन्थे । उनीहरुको अनुगमन पनि हुँदैन थियो । तर, उनीहरु बाहेकले लेखा परीक्षण गरेको सहकारीलाई अनुगमनको नाममा दुःख दिइन्थ्यो ।’ तिनै सहकारी अहिले समस्याग्रस्त बन्दै गएको उनको भनाइ छ ।

मोरङमा अहिले पनि १ हजारभन्दा बढी सहकारी छन् । वास्तविक लेखा परीक्षकले फिल्डमै गएर १ सय सहकारी लेखा परीक्षण गर्लान् । तर, अरू सहकारीको लेखा परीक्षण सहकारी रजिष्ट्रार कार्यालय, सहकारी मन्त्रालय र सहकारी विभागका कर्मचारीको मिलेमतोमै भइरहेको जानकारहरु बताउँछन् ।

सञ्चालकले जे भन्यो, अडिटरले त्यही मान्ने प्रवृत्तिका कारण समस्या भएको हो । ३ वर्षभन्दा बढी समय लगातार एउटै संस्थाको अडिट एउटै अडिटरले गर्न नपाउने कानुनी व्यवस्था छ । तर, छद्म अडिट गरेकै कारण धेरै सहकारी बिग्रिएको ती लेखापरीक्षक बताउँछन् ।

लेखा परीक्षकले गलत रिपोर्ट दिएकै कारण समस्या भएको कुरामा राष्ट्रिय सहकारी बैंकका लेखा सुपरिवेक्षण समितिका संयोजक लक्ष्मीप्रसाद उप्रेती पनि सहमत छन् । तर, मुख्य जिम्मेवार भने सहकारीका सञ्चालक नै रहेको उनको भनाइ छ ।

‘मुख्य समस्या सहकारी सञ्चालककै हो । तर, सहकारी सञ्चालकले गरेको कमजोरीलाई यो कमजोरी छ, यसले भविष्यमा यस्तो समस्या हुनसक्छ भनेर नबुझाउनु वा समस्या लुकाइदिनु लेखा परीक्षकको पनि समस्या हो,’ उनले भने, ‘लेखा परीक्षकले त्यसरी समस्या नलुकाउने र समस्या देखाउने हो भने धेरै हदसम्म सहकारीका समस्या समाधान हुन्छन् ।’

लेखा परीक्षकहरूको सिण्डिकेटकै कारण पनि सहकारीमा समस्या रहेको पूर्व सचिवसमेत रहेका सहकारी अभियन्ता गोपीनाथ मैनाली बताउँछन् । ‘सीमित मानिस स्वार्थसहित सहकारी क्षेत्रमा प्रवेश गरेको कारण समस्या भयो,’ उनले भने, ‘एउटै अडिटरले लामो समयदेखि एउटै सहकारीको लेखा परीक्षण गरिरहँदा पनि समस्या भएको पाएका छौँ ।’