‘देवी चढेका बेला मेरी श्रीमतीले क्यान्सरको बुटीको कुरा गरिन्, खोज्दै जाँदा साँच्चिकै त्यो बहुमूल्य बुटी रहेछ– सेतो मुसली,’ ६० वर्षीय मातृकाप्रसाद भट्टराईले आफू वैद्य हुन पुगेको कथाको पोको खोले, ‘त्यसपछि म जडीबुटीको खोजमा लागेँ ।’

२४ कात्तिकमा हामी झापाको दमकमा थियौँ । चुनावी रिपोर्टिङका लागि १९ कात्तिकदेखि पर्साबाट पसेका हामीलाई झापा आउन पाँच दिन लागेको थियो । सहकर्मी रोहित दाहाल र रोशन पोखरेल कांग्रेस नेता विश्वप्रकाश शर्माको घरदैलो रिपोर्टिङ र अन्तर्वार्ताका लागि गएका थिए । मैले एउटा फिचर लेखेर अफिसलाई पठाउनु थियो । काम सकेपछि दिउँसोतिर म दमकस्थित पाथीभरा होटलबाट डाँफे मुनाल गेट (गणतन्त्र चोक) तिर निस्केँ, खुट्टा तन्काउन । बिहान सडकछेउमा भक्का बेच्न बसेका महिलाहरू हिँडिसकेका रहेछन् । गणतन्त्रचोक आफ्नै रौनक र लयमा थियो ।  

सडकछेउको चौतारोमा एक वृद्धले औषधि बेच्न राखेका थिए । प्लास्टिकका बट्टा र कागजमा आयुर्वेदिक औषधि, बट्टाबाहिर हातैले जडीबुटीको नाम लेखिएको– मलाई जिज्ञासा भयो, यी वृद्धले यत्तिका औषधि कहाँबाट ल्याए ? 

मेरो जिज्ञासामा जवाफ दिँदै जाँदा मातृकाले मिथकीय कथा सुनाए । मिथकीय कथा लेख्ने मलाई उनको कथाले तान्दै लग्यो । ‘श्रीमती बिरामी भएपछि म यस पेसामा लागेको हुँ,’ उनले सुरुमा भनेका थिए । मलाई लाग्यो– यिनले आफ्नी श्रीमतीको असाध्य रोगलाई जडीबुटीले नै निको पारेको हुनुपर्छ । 

‘भक्क लड्ने, मुखै नखोल्ने, चिसो हुने, कसैले उठाउनै नसक्ने क्या,’ मातृका पूर्वेली लबजमा भन्छन्, ‘पहिलोपटक दमकको लाइफ लाइन हस्पिटलमा लिएर गएँ । लाइफ लाइनले धरान रेफर गर्‍यो, त्यहाँ दुई दिन बस्यो, कुनै रोग नदेखिएपछि फर्क्यो ।’ 

उनकी श्रीमती सावित्राको रोग १५–२० दिन जस्तोमा बल्झिरहन्थ्यो । डाक्टरले माइग्रेनका कारण यस्तो समस्या आएको भन्थे । ६ वर्षजति सावित्राले मानसिक रोगको औषधि खाइन्, तर ढल्ने समस्या समाधान भएन । 

अन्ततः ०७० सालमा मातृकाले सावित्रालाई धामी–झाँक्रीकहाँ पु¥याए । ‘झापाको गल्डुबा भन्ने ठाउँमा एकजना चौलागाईं गुरु हुनुहुन्छ । मलाई उहाँको नाम थाहा छैन, चौलागाईं गुरु भनेपछि उहाँलाई वरपरका धेरैले चिन्छन्,’ मातृका भन्छन्, ‘उहाँको बारेमा मेरो जेठो छोराले सुनेछ, उसले घरमा आएर कुरा गरेपछि एकपटक लैजाऊँ न त भन्ने लाग्यो ।’

चौलागाईं गुरुले सामान्य झारफुक गरे र भने– बिमार भएका बेला आउँदै गर्नू । माछामासु, लसुनप्याज नखानू । नुहाइधुवाई गरेर खाना खानू । 

डाक्टरले नसकेको गुरुले सक्छन् भन्ने मातृकालाई लागेकै थिएन । तैपनि मातृका दम्पतीले १५ दिनजति चौलागाईं गुरुकहाँ धायो । 

सावित्राको व्यवहार र जीवनशैली केही अजीव खालको थियो । १५ दिनजति केही नखाँदा पनि उनी बाँच्न सक्थिन् । ‘यत्तिका दिन भोकै रहँदा उनलाई कुन शक्तिले बचाउँछ भन्ने मलाई लागिरहन्थ्यो,’ मातृका भन्छन्, ‘एक बिहान उनी घरमा ढलिन् । उनी हिँड्न सक्ने अवस्थामा थिइनन् । मैले फोन गरेर गुरुलाई हाम्रै घरमै बोलाएँ । गुरु आएर अक्षता फुकेर दिएपछि उनी जुरुक्कै उठिन् ।’

यति गरेर गुरु गए । उनले बिरामीलाई बेलुका आफ्नै घरमै ल्याउन भनेका थिए । हिँडडुल गर्न नसक्ने श्रीमतीलाई एम्बुलेन्समा राखेर मातृकाले गुरुकहाँ पु¥याए । गुरुले भने– तीन दिनजति यहीँ बस्नू, निको हुने रहेछ भने हेरौँ, भएन भने अन्तै लैजानुहोला । 

‘उनले मलाई भनेकी थिइन्– म त भोलि मर्छु । दोस्रो दिन गुरुले फुकिदिएपछि हामी घर फर्कंदै थियौँ । साँझ परेको थियो । वरपिपलको चौतारोमा आइपुगेपछि उनले भनिन्– म त पानीले पूरै भिजेँ, तपाईं भिज्नुभएन ?’ एक खालको विस्मयभाव अनुहारमा उतार्दै मातृका भन्छन्, ‘पानी परेकै थिएन, उनी भिजेकी पनि थिइनन् । मलाई लाग्यो– लौ अब त पूरै खुस्किछन् । अलिक वर आएपछि उनले भनिन्– म त चंगा भएँ, मलाई केही दुखेकै छैन, सबै बिमारीले छाड्यो । म उड्न सक्छु, उडौँ ?’ 

मातृका श्रीमतीसँग गफिँदै घर आए । त्यस रात सावित्रालाई रोगले च्यापेन । अर्को दिन मातृकाले श्रीमतीलाई गुरुकहाँ पु¥याए । सावित्रा गुरुकै अगाडि देवी बनेर बर्बराउन थालिन्– तँलाई मैले कुमारी राख्न खोजेकी थिएँ । तँलाई कुमारी राख्न सकिनँ । तेरो माइतीले कन्यादान गरेर पठायो । अब तैँले तेरो घरपट्टिकी देवीलाई भोग बुझा । त्यसपछि म स्पष्ट खुलेर आउँछु ।

देवीलाई भोग बुझाउन मातृका आफ्नोे पुख्र्यौली घर भोजपुरको आमचोकमा जानुपर्ने भयो । उनका बाउबाजेले घरछेउकी जालपादेवीलाई मान्थे । जहाँ उभौली उधौलीमा परापूर्वकालदेखि उनका पुर्खाले पूजा गर्दै आएका थिए । चौलागाईं गुरुले त्यो देवीथान कहिल्यै देखेका थिएनन् । मातृकाको घरदेखि देवीथान कति पर, कुन दिशामा पर्छ, देवीथान वरपर के छ भन्ने उनले बताइदिए । अब भने मातृकालाई गुरु र पत्नीको कुरामा विश्वास बढ्न थाल्यो । 

वैशाखे पूर्णिमाको दिन देवीलाई भोग दिनुपर्ने रहेछ । वैशाखे पूर्णिमा आउन तीन महिना बाँकी थियो । यो बीचमा सावित्रालाई रोगले च्यापेन, तर बेलाबेला गुरुकहाँ जानुपथ्र्यो । सिरानमा राख्नका लागि गुरुले अक्षता फुकेर दिएका थिए ।

गुरुले निख्खुर कालो पाठीको भोग दिन भनेका थिए । थानका पूजारीले एकजोर परेवा थप चाहिने बताए । 

वैशाखे पूर्णिमाको दिन, मातृकाले भोजपुरस्थित आफ्नो घरमा पूजाका लागि आवश्यक सामग्री तयार गर्दै थिए, सावित्रा केही नबोली धुपबत्ती बोकेर घरबाट निस्किन् । मातृकालाई लाग्यो– उनी पक्कै पनि देवीथानमै गएको हुनुपर्छ । बाँकी पूजाका सामग्री लिएर उनी पनि देवीथानतिर लागे । उनी देवीथानमै गएकी रहिछन् । मातृका पुग्दा उनी लामो जिब्रो निकालेर हाँस्दै कामिरहेकी थिइन् । 

विवाहपछि सावित्रा भोजपुरको घरमा गएकी त थिइन्, जालपादेवी थानसम्म पुगेकी थिइनन् । कहिल्यै नपुगेको ठाउँमा सावित्रा आफैँ पुग्नुलाई पनि मातृकाले दैवी शक्ति मान्छन् । ‘त्यसपछि देवीको आदेशमा सावित्राले दुई वर्षसम्म फलफूल मात्रै खाइन् । साताको एकपटक गुरुकहाँ पुग्थिन्,’ मातृका भन्छन्, ‘देवी चढेको हो कि छल गरेको हो भनेर गुरुले परीक्षा लिनुभयो । देवी चढेकै हो भन्ने भएपछि गुरुले सावित्रालाई दियोबत्ती दिनुभयो ।’

गुरुको आदेशमा सावित्राले एक छाक खाना र एक छाक फलाहार गर्छिन् । यतिखेर उनलाई अन्य केही समस्या छैन, क्याल्सियमको कमीले खुट्टा दुख्न थालेको मातृका बताउँछन् । 

वरपरका मानिसले सावित्रालाई अहिले ‘माता’का रुपमा चिन्न थालेका छन् । विभिन्न जिज्ञासा लिएर मानिसहरू उनीकहाँ जोखना हेराउन आउँछन् । उनलाई भेट्न आउँदा अहिले दुुई सय ५५ रुपैयाँ भेटी चढाउनुपर्छ । ‘सुरु सुरुमा आफ्नो गच्छेअनुसार मन लागेको दक्षिणा दिनुहुन्थ्यो । एउटै व्यक्तिले मातासँग लामो समय लिन थालेपछि हामीले अहिले शुल्क तोकेका हौँ,’ मातृका भन्छन्, ‘धेरै टाढाटाढाबाट जोखना हेराउन आउनुहुन्छ । आएका जतिले विश्वास गर्नुभएको छ ।’

भविष्यवाणी

मातृकाका एकजना ज्वाइँ मुखको क्यान्सरले ०७४ सालमा बिते । उनको रोग पुष्टि हुनुभन्दा ६ महिनाअघि सावित्राले संंकेत पाएकी थिइन् । ‘एकपटक देवी चढ्दा उनले भनिन्– तिमीहरूको आफ्नै मान्छेलाई जिब्रोमा घाउ हुन्छ, यस रोगलाई तिमी मनुष्यले क्यान्सर भन्छौ, यो औषधि दिनू, निको हुन्छ,’ मातृका भन्छन्, ‘हामीले त्यसो गरेनौँ । उनले भनेको औषधि खोज्न पनि गएनौँ । हामीले दिएको औषधिले असर गरेर ज्वाइँ बित्नुभयो भने हामीलाई अबगाल आउन सक्थ्यो ।’ 

पछि मातृका दम्पती क्यान्सरको रोग निको गराउने बुटी खोज्न जंगलतिर गए । देवी चढ्दा आफूले देखेको बुटी कुन हो भनेर सावित्राले सम्झन सकिनन् । ‘सम्झन सक्छु कि भनेर उनी जंगलमै ध्यानमा बसिन्, पाँच मिनेटजति ध्यान गरेपछि उनले मकैको पातजस्तो देखिने बुटी देखाएर खन्न भनिन् । खन्नुभन्दा अघि मैले आकाश गर्जेको सुनेको थिएँ, तर सावित्राले सुनिनन्,’ मातृका पहिलोपटक बुटी भेटेको घटना सुनाउँछन्, ‘मैले खन्दा बुटीको फेदमा मुलाको झुप्पाजस्तो फल पाएँ । मलाई त्यस बुटीका बारेमा थाहा थिएन । त्यसपछि मैले जडीबुटीका बारेमा लेखिएको पुस्तक खोज्न थालेँ ।’

उनले झापा वरपर पुस्तक पाउन सकेनन् । पुस्तक खोज्नकै लागि उनी काठमाडौं आए, योगी धर्ममहारसको पुस्तक ‘आयुर्वेदिक जडीबुटी विज्ञान’ किनेर उनी झापा फर्के । आफूले खनेको बुटीको नाम रहेछ– सेतो मुसली । यस बुटीका थुप्रै उपयोगिता छन् । 

योगी धर्ममहारसको पुस्तकबाट उनले जडीबुटीका बारेमा थुप्रै महत्त्वपूर्ण जानकारी पाए । पछि उनले योगी धर्ममहारसलाई नै भेटेर जडीबुटीका सम्बन्धमा शिक्षा लिए । ‘उहाँ यतातिर आउँदा मेरो घरमा खाजा–नास्ता खाएर जानुहुन्छ,’ मातृका गुरुसँगको आफ्नो सान्निध्य प्रकट गर्छन् । 

गुरुबाट उनले गाईखुरे बुटीको उपयोगिता बुझेका थिए । यो बुटी कतातिर पाइन्छ भन्ने जानकारी उनलाई थिएन । यो बुटी धरानको पानमारातिर पाइने भनी सावित्राले उनलाई बताइन् । ‘एक महिना लगाएर खोज्दा मैले यो बुटी पाएँ,’ उनी आफूसँग भएको बुटी देखाउँदै भन्छन्, ‘यो तीन प्रकारको हुन्छ, रङका हिसाबले । यसले किड्नी रोग, अल्सर, सुगर आदि निको हुन्छ । रातो गाईखुरेले ब्लड क्यान्सर नै निको हुन्छ भनेर पुस्तकमा लेखिएको छ ।’

संंघर्ष

गंगाप्रसाद भट्टराई र खण्डकुमारीका १० सन्तानमध्ये मातृका माहिला हुन् । परिवारको आर्थिक अवस्था कमजोर, रोजीरोटीको खोजीमा दाजु शालिकरामसँग उनी ०३८ सालतिर भोजपुरबाट विराटनगर झरेका थिए । गाउँमा कक्षा ५ सम्म पढेका मातृकाले विराटनगरमा अर्काको घरमा खाना पकाउने काम गर्दै पढ्न पाए, त्यहाँको महेन्द्र रात्रि विद्यालयमा साँझमा पढाइ हुन्थ्यो । उनीसँगै पढेका शालिकराम अहिले दमक नगरपालिकामा जागिरे छन् । मातृका भने एसएलसी उत्तीर्ण हुन सकेनन् । 

धरान पानमाराकी सावित्रा खतिवडासँग मातृकाको विवाह भयो, ०५२ सालमा । विवाहपछि उनी कामको खोजीमा काठमाडौं आए । टेकुभन्दा भित्र जैसीदेवलमा ठेलामा तरकारी बेचेर उनले केही वर्ष बिताए । ‘त्यसपछि मैले त्यहीँका आशुतोष राजभण्डारीको घरमा काम पाएँ,’ मातृका आफ्ना संघर्षका दिन सम्झन्छन्, ‘दाइले दमक बोलाएपछि केही पेसा–व्यवसाय गर्ने सोचले दमक आएको हुँ ।’

दमकमा सटर भाडामा लिएर उनले किराना र तरकारी पसल खोले । दुई छोराको पालनपोषणसँगै जीवन चल्दै थियो । पसलको आम्दानीले दमकमा १५ धुर जग्गा घर बनाउन उनलाई मुस्किल परेन । 

श्रीमती बिरामी भएसँगै उनले पसल बेच्नुप¥यो, ऋण बढ्दै गएपछि अन्ततः उनले घर पनि बेचे । ‘बाँकी ६ धुरमा सानो कटेर बनाएर अहिले गुजारा चलाएका छौँ,’ सन्तुष्टिको श्वाससँगै उनी बोले, ‘जेठो छोराले अहिले एभरेस्ट बोर्डिङ स्कुलमा पढाउँछ । कान्छोले पढ्दै छ ।’ 

०००

मातृकाले पनि कहिलेकाहीँ सावित्रासँग जोखना हेराउँछन् । माता सावित्राले भन्छिन्, ‘तँ जहाँ जान्छस्, जे खोज्छस्, त्यो पाएको छस् कि छैनस् ? तँलाई पहिलेभन्दा अहिले सुख छ कि छैन ?’

अचेल उनी माछामासु खाँदैनन्, बिहान नुहाएर मात्रै सात्त्विक भोजन गर्छन् । अचेल मातृकाको मन औषधिको खोजअनुसन्धानतिर एकोहोरिएको छ । महिनाको केही दिन उनी औषधिको खोजमा निस्कन्छन्, बाँकी दिन यही चौतारीमा बित्छ । उनले यस चौतारोमा औषधि बेच्न थालेको तीन वर्ष भयो । चौतारीमा टाँसिएको छ– जडीबुटी सम्पर्क ः ९८१५०८७१२० । अचले उनीसँग औषधि किनेर खानेहरू बढ्न थालेका छन् ।