एक्सक्लुसिभ स्टोरी
युनिकोड
मिति रूपान्तरण
कमल चित्रकार : कांग्रेसले बिर्सिएका प्रजातान्त्रिक योद्धा
काठमाडौँ महानगरपालिकाका पूर्व प्रमुख कमल चित्रकारको यही २९ मङ्सिरमा निधन भएको छ । यो दुःखद खबर सुन्दा उहाँसँग जोडिएका मेरा अनुभव र घटनाक्रम मानसपटलमा उद्वेलित भइरहेको छ । त्यसैले, केही लेख्नैपर्ने जिम्मेवारी बोध गरेको छु ।
काठमाडौँका रैथाने कमल चित्रकार एक पुराना नेपाली कांग्रेस कार्यकर्ता हुनुहुन्थ्यो । कलिलो उमेरदेखि नै कांग्रेसी राजनीतिमा लाग्नु भएका चित्रकार २०१७ साल अघि नै नेपाल तरुण दलको महामन्त्री हुनुहुन्थ्यो । २०१७ सालको राजनैतिक परिवर्तन अघि नै उहाँले एक जुझारु युवा कांग्रेसी नेताका रूपमा आफ्नो स्थान बनाई सक्नु भएको थियो ।
तत्कालीन नेपालका प्रधानमन्त्री तथा नेपाली कांग्रेसका सभापति वीपी कोइरालाको सहयोगीका रूपमा काम गरी निकट सम्बन्धमा रहेका चित्रकार कांग्रेसी युवाहरुबीच आशलाग्दा नेताको रूपमा स्थापित भइसक्नु भएको थियो ।
चित्रकारको राजनैतिक सुझबुझ र क्रियाशीलतालाई नजिकबाट नियाली राख्नु भएका वीपी कोइरालाले कमल चित्रकार भविष्यको प्रधानमन्त्री हो भन्ने अभिव्यक्ति पटक पटक दिनु भएको कुरा कांग्रेसी वृत्तमा चर्चित विषय बनेको कुरा पुराना कांग्रेसीहरु पछिसम्म गरिरहन्थे ।
राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति लिएर वीपी कोइराला नेपाल फर्केपछि पनि कमल चित्रकार वीपी, किशुनजी र गणेशमानसंग निकट रहेर काम गर्नु भएको थियो । तर कांग्रेसी वृत्तभित्रै गणेशमान नजिकका केही व्यक्तिहरू कमल चित्रकारको राजनैतिक उचाइ कम गराउने प्रयासमा लागि रहेका थिए ।
२०१७ सालको परिवर्तन पछिको अवधिमा वीपी कोइरालालगायत अधिकांश नेताहरू जेल पर्दा कमल चित्रकार पनि केही वर्ष जेल पर्नु भयो । जेलबाट छुटेपछि प्रतिबन्धित अवस्थामा प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापनाका लागि क्रियाशील रहनु भयो ।
प्रजातन्त्रप्रतिको उहाँको निष्ठा अविचलित थियो । त्यसैले प्रतिबन्धित अवस्थामा पनि खास गरी युवाहरूलाई संगठित गर्ने र नेतृत्व दिने काम गरी नै रहनु भयो । अहिलेका कांग्रेसी नेताहरू शेरबहादुर देउवा, रामचन्द्र पौडेल, अर्जुन नरसिंह केसीलगायत सबैको नेता एवम् प्रेरणाको श्रोत हुनुहुन्थ्यो कमल चित्रकार ।
वीपी कोइराला, सुवर्ण शम्सेर, गणेशमान सिंहसमेत भारतमा निर्वासनमा रहेको अवधिमा कृष्णप्रसाद भट्टराईको राजनैतिक लाईनअनुरुप कमल चित्रकार नेपाल भित्रबाटै राजनैतिक परिवर्तनको प्रयास गर्ने कार्यमा सक्रिय रहनु भयो । त्यस अवधिमा २०३१ सालमा राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति लिएर वीपी कोइराला, गणेशमान सिंहसमेत भारत निर्वासनबाट फर्के ।
राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति लिएर वीपी कोइराला नेपाल फर्केपछि पनि कमल चित्रकार वीपी, किशुनजी र गणेशमानसंग निकट रहेर काम गर्नु भएको थियो । तर कांग्रेसी वृत्तभित्रै गणेशमान नजिकका केही व्यक्तिहरू कमल चित्रकारको राजनैतिक उचाइ कम गराउने प्रयासमा लागि रहेका थिए ।
निर्वासनबाट फर्केपछि नेपाली कांग्रेसले पञ्चायती व्यवस्थालाई आत्मसात् नगरीकनै केही कार्यकर्तालाई पञ्चायतको चुनावमा भाग लिन लगाउने र व्यवस्थाभित्रै रहेर पनि प्रजातन्त्र स्थापनाको लक्ष्य प्राप्तिका लागि उपयोग गर्ने नीति बनायो । त्यही नीतिअनुरूप कमल चित्रकार २०३८ सालको स्थानीय चुनावमा काठमाडौँ नगर पञ्चायतको प्रधानपञ्च (हालको मेयर) को उम्मेदवार बनाइनु भयो । उक्त निर्वाचनमा कमल चित्रकार अत्यधिक बहुमतले विजयी हुनु भएको थियो ।
२०३८ सालमा चित्रकारले नगरको प्रमुख पद लिँदा नगरको आम्दानीको श्रोत अति न्यून थियो भने सरकारले दिने रकम पनि नाम मात्रको थियो । नगरको संरचना एकदम पुरानो ढर्राको थियो । कार्यालयमा एकजना नाम मात्रका इञ्जिनियर, १ जना ओभरसियर र सानो आकारको प्रशासनिक संयन्त्र थियो ।
चित्रकारसँग यो पङ्क्तिकारको २०३१ सालदेखि नै चिनजान भएकोमा २०३८ सालको निर्वाचनमा उहाँको निकटतम सहयोगी बन्न पुगेँ । चुनावमा उहाँको पक्षमा सक्रिय रहेर काम गरेपछि झनै निकट सम्बन्ध रहन गयो । निर्वाचनपछि उहाँले मलाई कलिलै उमेरमा आफ्नो सल्लाहकार राख्नु भयो ।
त्यसबेला सक्रिय रूपमा निर्वाचनमा सहयोग पुर्याउने युवामध्ये शान्तराम पोख्रेल, किरण भट्टराई र म अग्रपङ्क्तिमा रहेका थियौँ । त्यही भएर होला हामी तिनै जनालाई पछि नगर पञ्चायतमा सल्लाहकार र कर्मचारीका रूपमा ल्याउनु भयो । केही समयपछि चोलेन्द्र शम्सेर राणा जो पछि प्रधान न्यायाधीश बन्नु भयो, उहाँलाई कानुनी सल्लाहकारको रूपमा ल्याउनु भएको थियो । राणाले पछि कर्मचारीकै रूपमा कानुन अधिकृत भई काम गर्नु भएको थियो । मैले कमल दाइलाई अझै नजिकबाट चिन्ने मौका सोही अवधिमै पाएको हो ।
२०३८ सालमा चित्रकारले नगरको प्रमुख पद लिँदा नगरको आम्दानीको श्रोत अति न्यून थियो भने सरकारले दिने रकम पनि नाम मात्रको थियो । नगरको संरचना एकदम पुरानो ढर्राको थियो । कार्यालयमा एकजना नाम मात्रका इञ्जिनियर, १ जना ओभरसियर र सानो आकारको प्रशासनिक संयन्त्र थियो ।
त्यतिखेर काठमाडौँको मूल समस्या पनि फोहोर व्यवस्थापनकै थियो । सफाइ कर्मचारीको सङ्ख्याले नगर भित्रको बढ्दो जनघनत्व र क्षेत्र व्यवस्थापन गर्न कठिन थियो । सफाइ कर्मचारी खास गरी उपत्यकाकै पिछडिएको जातबाट मात्रै रहेको अवस्था थियो। चित्रकारले सुरुमै सफाइ कर्मचारीहरूको तलब सुविधा र जागिरको सुनिश्चिततातर्फ प्रयास गरेका थिए ।
काठमाडौँमा अण्डरपास (भूमिगत बाटो काट्ने मार्ग) र भृकुटीमण्डपलाई सुव्यवस्थित पार्कका रूपमा विकसित गर्ने योजनास्वरुप चित्रकारले आफ्नो सम्पर्कका भारतका एक सुप्रसिद्ध फिल्म स्टारका छोरालाई नेपाल झिकाएर अध्ययन गर्न लगाउनु भएको थियो । कपुर थरका ती इन्जियर पार्क डिजाइनमा विज्ञ थिए । उनको काममा सहयोग र संयोजन गर्न मलाई खटाउनु भएको थियो ।
चित्रकार सफाइ पेसामा कुनै विशेष जातलाई मात्रै लगाउँदा जातीय भेदभाव झन् बढ्ने र हीन भावनाले सामाजिक उत्थानमै असर पर्ने भय रहन्छ भन्ने मान्यता राख्नु हुन्थ्यो उहाँ । यही कुरा मध्यनजर गरेर पर्वते समुदायबाट धेरै प्रयासपछि केही सफाइ कर्मचारी भर्ना गर्नुभयो । तर, त्यो प्रयास विभिन्न बाधा अड्चनले खासै सफल हुन सकेन । तथापि परिवर्तनको थालनी त्यही बेला सुरु भएको थियो ।
अर्को सुधारको कार्यक्रम अहिलेसम्म प्रचलनमा रहेको घर नम्बर उहाँकै कार्यकालमा सुरु भएको हो, जुन अहिलेको अप्रत्याशित सहरीकरण वृद्धिमा समेत कारगर रहेको छ । मलाई सम्झना छ, त्यो घर नम्बरको डिजाइनमा बिचमा तारा चिन्ह राख्ने उहाँको आन्तरिक भावनालाई कम्युनिस्ट समर्थक वडासदस्यमार्फत् प्रयोगमा ल्याउनु भएको थियो । कांग्रेसको झण्डाका चार तारालाई साङ्केतिक रूपमा घर नम्बरमा प्रयोग गरिएको थियो । प्रायः कसैले त्यो कुरो पत्तै पाएनन्, जुन कुरा उहाँ स्वयम्ले मलाई जानकारी दिनु भएको थियो ।
काठमाडौँमा अण्डरपास (भूमिगत बाटो काट्ने मार्ग) र भृकुटीमण्डपलाई सुव्यवस्थित पार्कका रूपमा विकसित गर्ने योजनास्वरुप चित्रकारले आफ्नो सम्पर्कका भारतका एक सुप्रसिद्ध फिल्म स्टारका छोरालाई नेपाल झिकाएर अध्ययन गर्न लगाउनु भएको थियो । कपुर थरका ती इन्जियर पार्क डिजाइनमा विज्ञ थिए । उनको काममा सहयोग र संयोजन गर्न मलाई खटाउनु भएको थियो ।
डिजाईनसम्बन्धि प्रारम्भिक काम भैसकेको थियो । त्यतिखेरको नगरपालिकाको क्षेत्राधिकार र अधिकार निकै सङ्कुचित थियो भने कांग्रेस मुख्य भएको नगरपालिका हुनाले प्रायः प्रस्तावहरूमा मन्त्रालयको सकारात्मक सहयोग रहँदैनथ्यो । फलस्वरूप भृकुटीमण्डपको विकास र प्रवर्द्धनको प्रस्ताव त्यसै रोकियो ।
केही वर्षपछि म स्वयम् भृकुटीमण्डपको प्रमुखमा नियुक्त भएको थाहा पाएपछि कमल दाइले ‘लौ न, भृकुटीमण्डप बेहाल भयो, उपयुक्त व्यवस्था गर्न कोसिस गर,’ भन्नु भएको थियो । तर सञ्चालक समिति र सरकारी नीति र झमेलाले गर्दा मैले त्यतातर्फ ठोस कार्य गर्न सकिन ।
अण्डरपासको हकमा तीनवटा जति बनाउने लक्ष्यमा रत्नपार्कमा सुरुमा बनाइयो । त्यसको अनुभवमा अरु २ वटा बनाउने योजना रकमको अभाव र मन्त्रालयको असहयोगले पुरा हुन सकेको थिएन । नक्सा पास अनि कर व्यवस्थापनमा पनि त्यस अवधिमा धेरै सुधारहरू गरिएका थिए । नगरपालिका र प्रधानपञ्चको अफिसको ढोका सबैको लागि खुला थियो, भेट गर्न समस्या राख्न वा सुझावको लागि सरलपनको नमुना थियो नगरपालिका ।
प्रमुख चित्रकार बिहानै कार्यालय पुगेर फाइल पढ्ने र नीतिगत विषयमा अध्ययन सकिसकेका हुन्थे । नरम बोली र कसैलाई पनि नचिढ्याउने उनको बानीले कहिलेकाहीँ आफै स्वयम् र कहिलेकाहीँ कर्मचारी नै अप्ठेरोमा पर्ने स्थिति हुन्थ्यो । तर उनले कर्मचारीहरूलाई समस्या थोपर्ने काम कहिल्यै गरेनन्, बरु आफै त्यसको जिम्मेवारी लिन अघि सर्थे । त्यतिखेर कि उपप्रमुखसमेत केही मण्डले प्रवृत्तिका वडाध्यक्षहरूलाई समेत चुपचाप तह लगाउने कुशल क्षमता उनको व्यक्तित्वको उज्यालो पाटो थियो ।
विदेशी राष्ट्र प्रमुखको नेपाल भ्रमणमा नगरपालिकाले अभिनन्दन गर्ने परम्परा रहेकाले प्रधानपञ्चको मूल भूमिका रहन्थ्यो । तर पर्दा पछाडिबाट राजदरबारका सचिवहरूकै निर्देशन र भूमिका रहिआएकोमा चित्रकारले परिवर्तन ल्याउन सफल भएका थिए ।
चित्रकारको कार्यकालअघि अभिनन्दन र सम्बोधन समेत दरबारमै लेखेर नगर प्रमुखलाई पढ्न लगाउने परिपाटीको अन्त्य चित्रकारले गराएका थिए, जसको आँखोदेखा साक्षी म स्वयम् छु ।
मलाई पुरै सम्झना छ, बंगलादेशका राष्ट्रपति यर्शादको भ्रमण ताका गरिने नगरपालिकाको सम्बोधनको ड्राफ्ट बुँदाहरू तयार गर्न मलाई लगाउनु भएको थियो । त्यतिखेर मेरो अङ्ग्रेजी त्यति राम्रो थिएन, काम चलाऊ लेखाई थियो। मैले धेरै पटक लाइब्रेरी गएर पढेको आधारमा तयार पारेको २ पाने ड्राफ्ट सम्बोधन लिएर बिहानै मासंगल्ली उहाँको घर पुगेँ । मैले लेखेको ड्राफ्ट पढेर सुनाऊ भन्नु भयो । बिस्तारै पढेँ, ठिकै छ राम्रै लेखेछौ भन्नु भयो । र, कोठा भित्र गएर कलम, कागज लिएर आउनु भयो, अनि आफै लेख्न थाल्नु भयो ।
म चिया खाँदै अखबार पढ्दै कुरिरहेँ । आधा घण्टापछि उहाँले लेखेको सम्बोधन पढेर सुनाउनु भयो । मैले लेखेका बुँदाहरू पनि समेटिएका रहेछन्, खुसीको सीमा नै रहेन । मलाई त उहाँको अङ्ग्रेजी भाषामा पनि त्यति दख्खल छ भन्ने कल्पनै थिएन । त्यो ड्राफ्ट पढ्दा त पहिलेका सम्बोधनहरू पनि अध्ययन गर्नु भएको रहेछ । तर पुराना सम्बोधन भन्दा ड्राफ्ट नितान्त फरक कन्टेन्टको थियो ।
दसैँ, तिहार चाडबाड होस् या उपचार खर्च वा आर्थिक सहायताको लागि होस् या कांग्रेसीहरुका २०४२ सालको सत्याग्रह जस्ता कार्यक्रम हुन्, त्यसको लागि कमल चित्रकारकहाँ बहुसङ्ख्यक कांग्रेसी कार्यकर्ताहरूको लाइन लाग्थ्यो ।
त्यो ड्राफ्ट टाइप गराउनुपर्ने थियो । त्यसैले, मलाई फेरि भोलिपल्ट बिहानै आउन भन्नु भयो । बिहानै उहाँको घरमा पुग्दा कुरेर बस्नु भएको रहेछ । ल, हामी दरबारको सचिव नारायणप्रसाद श्रेष्ठको घर सानेपा जाने भन्नु भयो । सचिव श्रेष्ठको घर पुग्दा उनी ब्याडमिन्टन खेल्दै रहेछन् ।
एकछिन कुरेपछि भेट कुराकानी भयो । सम्बोधनको पाठ सुनाउनु भयो, उनले केही थप्न सुझाए क्यारे । त्यसपछि एक प्रति उनलाई दिएर हामी फर्कियौँ ।
पछि त्यो सम्बोधन र अभिनन्दन कार्यक्रममा बिना कुनै थपथाप र परिवर्तन जस्ताको त्यस्तै पाठ गर्नु भएको थियो । त्यसमा दरबारका सचिवको सामान्य आपत्ति भए पनि उहाँले कुनै प्रतिक्रिया दिनु भएन । पाहुनाको लागि उपहारको छनोट र व्यवस्था पनि आफैँ गर्नु भयो ।
कहिलेकाहीँ भन्नैपर्ने उहाँको खबर म किशुनजीकोमा पुर्याउँथे । किशुनजी निकै खुसी भएको त्यो क्षण अहिले जस्तै लाग्छ । सायद चित्रकारको बारेमा जानकारी भएर हो कि त्यसपछि राजा वीरेन्द्रले आफ्नो विदेश भ्रमणमा कमल चित्रकारलाई पनि समावेश गरेका थिए ।
दसैँ, तिहार चाडबाड होस् या उपचार खर्च वा आर्थिक सहायताको लागि होस् या कांग्रेसीहरुका २०४२ सालको सत्याग्रह जस्ता कार्यक्रम हुन्, त्यसको लागि कमल चित्रकारकहाँ बहुसङ्ख्यक कांग्रेसी कार्यकर्ताहरूको लाइन लाग्थ्यो ।
असीमित क्षमता, बौद्धिक कुशलता, लामो त्याग तपस्याका बीच २०१७ सालमै वीपी कोइरालाले भावी प्रधानमन्त्री भनेर ‘पोस्चर’ गरेका एक होनहार कांग्रेस नेता थिए उनी । जो उनको पुस्ता मात्रै होइन, अहिले नेतृत्वमा रहेका र ती भन्दा मुनिका भन्दा पनि अब्बल दूरदर्शी थिए, तिनको अल्पसमयमै राजनीतिक बिराम लाग्यो ।
कार्यालयसम्बन्धी प्रमुख काममा शान्ताराम पोख्रेलको महत्त्वपूर्ण सहयोग रह्यो । त्यति मात्र होइन, पोख्रेलले चित्रकारको व्यक्तिगत र राजनैतिक जीवनमा मात्र नभई कांग्रेसीहरुलाई सहयोग पुर्याउने कार्यमा पनि महानगरपालिकाको कर्मचारीको हैसियतमा अहम् योगदान रहेको थियो ।
वीपी कोइरालाको २०३८ सालमा निधन भएपछि चित्रकारको राजनैतिक जीवनमा गम्भीर आहत पुर्यायो । समग्र नेपालमै त्यसमा पनि काठमाडौँमा गणेशमानको ठुलो प्रभाव रहेको थियो । उनको परिवारका केही सदस्यसमेत अन्य केही कार्यकर्ताहरू कमल चित्रकारको उदय रोक्न लागि परेकाले पनि नगरपालिकाको कार्यकालपछि उनलाई हतोत्साहित र अपमानित पनि गरियो ।
गिरिजाप्रसाद कोइराला पनि चित्रकारको पक्षमा नरहँदा किशुनजीको सद्भावले खासै मद्दत पुग्न सकेन । उनी बिस्तारै कांग्रेसी राजनीतिबाट विस्थापित हुँदै गए ।
अर्को कारण उनको पारिवारिक स्थितिले उनलाई राजनीतिमा साथ दिएन । केही उनकै कमजोरी र धेरै बाध्यताले पारिवारिक परिस्थिति उनको अनुकूल रहेन । त्यस्तै ठेक्कापट्टा काम गर्दै आएको उनको निर्माण कम्पनी र व्यवसाय धराशायी बन्दै गएकाले पनि उनी पछिल्लो समय तनावमै रहे ।
कांग्रेसी राजनीतिमा आएको विचलन, बढ्दो भ्रष्टाचार र बेथितिबाट उनी बिरक्तिएका थिए । चित्रकार सक्रिय राजनीतिबाट टाढा रहे पनि उनको प्रजातन्त्र र कांग्रेस पार्टी प्रतिको निष्ठा सतिसाल झैँ अटल रह्यो । मेरो आफ्नै कार्य व्यस्तता र रोजगारीको कारण देश बाहिर रहनु परेकाले पछिल्ला बर्सहरूमा उहाँसँग भेट हुन नसकेकोमा आत्मग्लानि भइरहेछ ।
असीमित क्षमता, बौद्धिक कुशलता, लामो त्याग तपस्याका बीच २०१७ सालमै वीपी कोइरालाले भावी प्रधानमन्त्री भनेर ‘पोस्चर’ गरेका एक होनहार कांग्रेस नेता थिए उनी । जो उनको पुस्ता मात्रै होइन, अहिले नेतृत्वमा रहेका र ती भन्दा मुनिका भन्दा पनि अब्बल दूरदर्शी थिए, तिनको अल्पसमयमै राजनीतिक बिराम लाग्यो । समकालीन कांग्रेस नेता तथा कार्यकर्ताहरूले पनि कमल चित्रकारको उचित सम्मान गर्न नसकेको देख्दा दुःख र पीडा बोध भएको छ ।
ढकाल संयुक्त राष्ट्र संघका पूर्व कर्मचारी हुन्
खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
प्रतिक्रिया
लेखकको बारेमा
