सङ्कटा मन्दिरलाई छिप्पिँदै गरेको घामले छुन खोज्दै गरेको, सुनौलो र थकित शिखर । मन्दिर अगाडिको प्राङ्गण चहलपहलले व्यस्त । अस्थायी टहराहरूमा टल्किने माला, फूल, प्रसादका थाक, धूपका चाङहरू सबै चिटिक्क पारेर पसल थापिएका । मानौँ सङ्कटा भगवानलाई सजाउन इन्द्रेणी रङको सौन्दर्य आकाशबाट आफैँ ओर्लिएको हो । भक्तजन त्यहाँ आफ्नो सङ्कटबाट आफू मुक्त हुन भेला भएका हुन् ।

धुपदीपको धुवाँँ जताततै फैलिएको । भक्तजनहरूको अनुहारमा आ–आफ्नै कथा । कसैले चुपचाप आँखा चिम्लिएका, कसैले हात जोड्दै मनका चाहना गुनगुनाइरहेका । सबैको प्रार्थना, अभ्यर्थना र अर्चनाहरू साढेसात शनि दशा हटाउने क्रममा उन्मुख थियो । कसैको भाकल, कसैको साइत र यी सबैभन्दा पर शनि दशाको अन्त्यका निम्ति उपस्थित थिए । त्यसैले मन्दिरभित्रको कुरा होइन बाहिर लस्करै शनि दशा हटाउने मनसायले बसेका ब्राह्मणहरूलाई पनि भ्याइनभ्याई थियो ।

भिडसँगैको यो दृश्यमा तिनै ब्राह्मण ज्योतिषीहरू ‘शनि दोष’ हटाउने सायद ‘तान्त्रिक उपाय’ लिएर व्यस्त थिए । तिनीहरू आफ्नो अघि सानो आसन ओछ्याएर बसेका थिए । श्रद्धालुहरूलाई उनीहरू भविष्यका सम्भावनाहरू बताइरहेका थिए । त्यसको समाधान स्वरूप विशेष पूजा, विशेष मन्त्र वा विशेष रकमको उपाय सुझाइरहेका थिए ।

त्यो क्षणमा, मेरो मनमा दुई फरक भाव एकसाथ जन्मिए— एउटा श्रद्धाको, जसले सङ्कटा माताप्रति आस्था चढाइरह्यो । अर्को संशयको, जसले यहाँ फैलिएको व्यापारिक चतुर्‍याइँलाई देखेर गहिरो विचार गर्न बाध्य बनायो । साँच्चै सङ्कटबाट मुक्ति पाउन आएका यी श्रद्धालुहरू आफैँ अर्को सङ्कट ‘लोभ’ र ‘लालच’को सञ्जालमा फसिरहेझैँ लाग्यो ।

तथापि ती श्रद्धालुहरूको अनुहारमा आस्था थियो । प्रार्थनाको उज्यालो थियो । सायद उनीहरूलाई थाहा छ, यी व्यापारिक चलखेलहरू पनि यात्राको एउटा पाटो हो । यसलाई पार गर्दै उनीहरू आफ्नो भित्री विश्वाससम्म पुग्न खोजिरहेका छन् । व्यापार होस् वा ज्योतिष, सबभन्दा मूल कुरा श्रद्धालुहरूको मनको साँचो श्रद्धा हो, जुन सङ्कटा माताको अघि हात जोडेर नतमस्तक हुन पुग्छ । त्यो पूरा हुन्छ भन्ने विश्वास छ ।

तिनै ब्राह्मण ज्योतिषीहरू ‘शनि दोष’ हटाउने सायद ‘तान्त्रिक उपाय’ लिएर व्यस्त थिए । तिनीहरू आफ्नो अघि सानो आसन ओछ्याएर बसेका थिए । श्रद्धालुहरूलाई उनीहरू भविष्यका सम्भावनाहरू बताइरहेका थिए । त्यसको समाधान स्वरूप विशेष पूजा, विशेष मन्त्र वा विशेष रकमको उपाय सुझाइरहेका थिए ।

कसैले दुधेबच्चालाई काखमा राखेर सङ्कटा देवी सामुन्ने झुकाइरहेका थिए । प्रार्थनाका तरङ्गहरूले हावा घनीभूत भएजस्तो लाग्थ्यो । साथै भिडको हिँडाइसँगै व्यापार पनि बगिरहेको थियो । माग्नेहरूको हात पेटपूजाको चाहनाले भक्तजनको पाउ छुन पुग्थ्यो । पूजा सामान बेच्नेहरू एउटै बोलीमा बोलाइरहेका हुन्थे, ‘सङ्कटा मातालाई चढाउने फूल ! मिठाइसँग प्रसाद, सस्तो र पवित्र !’

हरेक लेनदेनमा केही थोपा श्रद्धा मिसिएको देखिन्थ्यो । यहाँ व्यापार नसुधारिएको बन्धन थिएन । त्यो आफैँ एक किसिमको पूजा थियो । देवीलाई खुसी पार्न, आफूलाई चित्त बुझाउन, सस्तो वा महँगो जे होस् । श्रद्धा किनिँदै थियो । सामान बेचिँदै थियो । यसैगरी क्रमागत आस्थाको आराधना भइरहेको थियो ।

मन्दिर सामुन्ने भर्खर बनेको परम्परागत कलात्मक फल्चा नजिक पुगेँ । त्यहाँ चित्रकारहरूको खुसी क्यानभासमा पोखिँदै थियो । त्यही फल्चामा बसिरहेका स्थानीय वयोवृद्धहरू के हुने हो, के बन्ने हो ? यस्तै उत्सुकताले भरिएको अनुहार बोकेर एकटक हेरिरहेका थिए  ।

रङहरूको धड्कनसँगै देवी मन्दिर अब क्यानभासमा अवतरण हुने तयारीमा थियो । सङ्कटा देवीले भित्रबाट आशीर्वाद दिँदै थिइन् भन्ने विश्वास थियो । वरिपरि गुन्जिरहेका थिए— शंख र घण्टीका ध्वनि ! फैलिरहेका थिए— धूपका वासना, भक्तजनका आशाका किरणहरू । आकासिँदै धूपका धुवाँ उडिरहेका थिए । चित्रकार ती सबैलाई रङहरूमा बटुलेर ठोस आकार दिन रङ गालिरहेका थिए । रङमा त्यसलाई पगालिरहेका थिए । एक साँचो र सार्थक सिर्जनाकर्मको लगानी हेतु रचिरहेका थिए, श्रद्धा र कलाबीचको सौन्दर्य–संयोजनको अनुपम सौजन्य ।

त्यस घडी मलाई लाग्यो— सङ्कटा मन्दिर आफैँ एउटा चित्र हो जहाँ प्रत्येक अनुहार, प्रत्येक प्रसाद, प्रत्येक धूप र प्रत्येक मौनता– रङ्गिएर एउटा दिव्य उत्सवको कथा बोलिरहेका थिए । जहाँ अनेक बाजागाजाको कुनै गुञ्जायस पर्दैन । भिडको आवाजले सांगीतिक अनुरागमय गुञ्जन प्रवाह गरिरहेको छ ।

टेबहालस्थित सङ्कटा मन्दिर परिसरमा शनिबार विशेष घुइँचो हुन्छ । शनि सङ्कटको मोचन निम्ति मानिसको भिडामभिडले भरिभराउ बन्छ ।

यहाँ जीवनलाई घेरिएको छ । धेरै सङ्कट, धेरै आशा, विश्वास र धेरै सौन्दर्यले । ती घडीहरूभित्र म हराइरहेँ जसरी कुनै पुरानो चित्रमा हराउँछ मन, कुनै हराएको समयको खोजी गर्दै । चित्रकारको क्यानभासमा म यहाँको समग्र पक्ष कलात्मक जीवन बनेर प्रकट भएको हेर्न व्यग्र प्रतीक्षामा थिएँ । म सोचमग्न भइरहेको थिएँ, अब यस प्राङ्गणमा सङ्कटाको सौन्दर्यले रङमा आफूलाई चित्रित गर्नेछ ।

सङ्कटा मन्दिर श्रद्धा र व्यापारको संगममा चित्रकला उत्सवको यौटा नवीनतम् प्रस्तुतिको प्रारम्भको शुभ दिन ! जहाँ हातमा पूजा सामग्रीसहित भक्तजनहरूको श्रद्धाले भरिएको लामो लाइन छ । त्यही लाइनको अर्को पाटोमा बिहानै चित्रकारहरूको उत्साहवर्द्धक उपस्थिति भइसकेको छ । हातमा रङ, ब्रस, क्यानभास, इजेल बोकेर स्थलगत चित्रकला कार्यशालाको धुनमा उनीहरूको ध्याउन्न सङ्कटालाई फरक किसिमले उतार्ने उपयुक्त स्थानको खोजीमा छ ।

टेबहालस्थित सङ्कटा मन्दिर परिसरमा शनिबार विशेष घुइँचो हुन्छ । शनि सङ्कटको मोचन निम्ति मानिसको भिडामभिडले भरिभराउ बन्छ । यस्तोमा जीवनको गति र गन्तव्य अनेकौँ ध्यान र धुनले गतिशील भइरहेझैँ लाग्छ । सङ्कटामा तीर्थ, श्रद्धा र व्यापारको नदी एउटै किनारमा बगिरहेझैँ लाग्छ । सहरको धड्कनसँगै धड्किने यो मन्दिरमा नतमस्तक भई मागिने वरदानहरूको थलो । मानव चेतनाका चित्रमयी अभिव्यक्तिहरू प्रस्फुटित हुने स्थान । यही तर्खरमा शनिबारको बिहानैदेखि जुर्मुराएर जुटिरहेका कलाकर्मी मनहरू ।

अस्तित्वका अनगिन्ती व्याकुलता र अपेक्षाहरू लिएर आउने भक्तजनहरू, सङ्कटकालीन शरणार्थीझैँ यहाँ प्रवेश गर्छन् । लाग्छ, मन्दिरका घण्टीहरूको मन्द ध्वनिले उनीहरूका मनका व्याकुलतालाई शान्त बनाउने प्रयास गर्छ । प्रसाद र फूलका थाकहरू बिच, श्रद्धाको अलौकिक सुवास फैलिरहेजस्तो महसुस गर्छु । म आफू पनि त्यही भिडभित्र एक्लो उपस्थित छु । अनेकौँ चाहनाहरूका चाङबिच मेरो चाहना अलि भिन्न छ ।

शोक, सङ्कट र समस्याका चोटले न्यास्रिएका मानवीय भेलाको कोलाहलमा म चुपचाप दर्शक बनेर यताउता नियाल्छु । मेरो आँखा र कानमा दृश्य र आवाजका तुमुल ध्वनिले म हैरान हुन थाल्छु, तर हेरेर म थाक्दिनँ । नसुनुँभन्दा पनि स्पष्ट–अस्पष्ट भिडको आवाज मेरो कानमा पस्न छोड्दैन । यो भिडबाट फुत्त फुत्केर कतै एकान्तमा जाने मेरो इच्छा पनि छैन । अहिले मलाई यही हुलहुज्जतले भरिएको वातावरण पनि शान्त, शीतल र रमाइलो लागिरहेको छ ।

त्यसो त साबिक २४ र हाल २२ नम्बर वडा विगतमा साहित्यमा अग्रणी स्थान हो । युवाकवि मोती राम भट्ट, जसले आदिकवि भानुभक्तलाई चिनाउने कार्य गरे र कविता, गजल लेखेर सिर्जनशील जीवनको परिचय देखाए ।

वास्तवमा यही सिलसिला–भङ्ग परिवेशमा म केही नयाँ अनुभूतिको खोजीमा छु । अनेकौँ किसिमका चाहनाहरूको प्राप्तिमा मान्छेको भिडले म कहिले घचेटिन्छु । कहिले पेलिन्छु, कहिले भिडको चेपमा यता न उताको भई मात्र ठिङ्ग उभिएको उभिएकै अवस्थामा हुन्छु । कतै लाइनमा धक्कामुक्का हुन्छ । कसैले पालो मिच्यो भन्नेहरू पनि हुन्छन् । कसैको पूजा थाली भुइँमा खस्छ, त्यहाँ रिसको आगो बल्छ । मित्रवत मुस्कानको पनि उत्तिकै हार्दिकपन पोखिन्छ ।

चित्रकर्ममा सङ्कटा मन्दिर, लुँमडी भद्रकाली, नाट्यश्वर र अन्य विहार, बहीहरू र यहाँको आध्यात्मिक वातावरणलाई उतार्न भेला भएका चित्रकारहरू अझै अलि खुला ठाउँ खोज्दै छन् । काठमाडौँ महानगरपालिकाको ३२ वटा वडाहरूमा २२ नम्बर वडामा पर्ने यो ठाउँ व्यापारिक केन्द्र समेत हो । यही वडा कार्यालयको विनियोजित बजेटबाट सिर्जनात्मक कर्मको पृथक् कार्यक्रम आयोजना हुन लागिरहेको थियो । युवा चित्रकारहरूको सहभागितामा २२ वडामा पर्ने विभिन्न मठ–मन्दिर, मूर्ति, चोक, बहाल, बिहार आदिलाई क्यानभासमा उतार्ने ‘अन द स्पट आर्ट वर्कसप’ हुँदै थियो ।

त्यसो त साबिक २४ र हाल २२ नम्बर वडा विगतमा साहित्यमा अग्रणी स्थान हो । युवाकवि मोती राम भट्ट, जसले आदिकवि भानुभक्तलाई चिनाउने कार्य गरे र कविता, गजल लेखेर सिर्जनशील जीवनको परिचय देखाए । अनेकौँ राजनीतिक घटना, दुर्घटनाहरूको साक्षी र सजाय समेत भोग्दै आएको यो ठाउँ । देशको मुटु राजधानी, राजधानीको पनि मुटु पहिलेको नयाँसडक अहिलेको न्युरोड । यही ठाउँ जहाँ गीत, कविता, निबन्ध, मुक्तक, उपन्यास, नाटक आदि साहित्यका अनेक विधाले ऊर्वर रूप लिने अवसर पाएको थियो ।

यसै वडामा अवस्थित वटुको साँघुरो गल्लीभित्रको गगनचुम्बी घरको कोठामा बसेर भूपि शेरचन, हरिभक्त कटुवाल, शङ्कर लामिछाने, पारिजात आदिले सिर्जनाको प्रवाह बगाए । एउटा नवीनतम लेखन शैली र शिल्पको प्रयोगलाई विस्तार गरे । त्यस्तै न्युरोडको पिपलबोट र भूगोलपार्क अर्को ऐतिहासिक थलो हो । जहाँ स्रष्टाहरूले प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका लागि ‘साहित्यमा बुट पालिस आन्दोलन’को थालनी गरे ।

सङ्कटा मन्दिरको अर्को अदृश्य आयाम छ— चित्रकलाको उत्सव । तोरण, टुँडाल, झ्यालढोकामा कलात्मक आकृतिमा कुँदिएका मूर्तिहरू । भित्ताहरूमा रङहरूले गढिएका देवी–देवताका आकृतिहरू, धूपले धमिलिएका भित्तेचित्रहरू अनि पुरानो समयका रेखाचित्रहरूको कान्ति ! यी सबै साक्षी मानवीय कलाको गहिरो आस्था । हरेक मूर्तिका स्वरूपमा, रेखा र रङमा मानौँ कुनै नदेखिएको प्रार्थना अडिएको छ । अदृश्य रहस्य लुकेको छ ।

कहिलेकाहीँ चित्रकारहरू आन्तरिक प्रेरणाले आकुल भएर मन्दिर वरिपरि बस्छन् । उनीहरूको कुचीले सङ्कटा देवीको नयनलाई नयाँ जीवन दिन्छ । सेतो क्यानभासमा रङहरूले होली खेल्न थाल्छ । अन्त्यमा मन्दिरको प्राचीनता र आस्थाको अमरता प्रकट हुन्छ । भक्तजनहरू चित्र नियाल्छन् । थाहा नपाउँदो खुसीले रमाउँछन् । तिनै चित्रलाई मन्दिरको आशिषजस्तै सम्झनास्वरूप मनमा बोकेर घर फर्किन्छन् ।

सङ्कटा मन्दिरमा श्रद्धा र व्यापारले हात समातेका छन् । कुनै विरोध छैन । एक–अर्कामा निर्भरता छ । चित्रकलाले यस सम्बन्धलाई सौन्दर्य र संवेदनाको सेतु बनाएको छ । यहीँ, टोलभरि फैलिएको धुवाँँ र धूप, स्वच्छ आँखा र थाकेका आत्माहरू ! तिनै चित्रहरू मिलेर एउटा अर्को जीवन्त चित्र बन्छ— सङ्कटकालमा पनि नडग्मगाउने श्रद्धा र नमर्ने सौन्दर्यले भरिपूर्ण ।

सङ्कटा मन्दिर दर्शनको गन्तव्य । यो एउटा सजीव क्यानभास । यहाँ व्यापार, श्रद्धा र चित्रकलाले मिलेर जीवनको गहिरो अर्थ खोतल्छन् । यहाँ प्रत्येक बिहान सूर्यसँगै, फेरि नयाँ उत्सव सुरु हुन्छ— आस्थाको, श्रमको र सौन्दर्यको । यहाँ त्यसै भावभूमिमा अझ गहिरो, गद्य–कवितात्मक र दार्शनिक शैलीमा लेखिएको अर्को संस्करण प्रस्तुत हुन्छ— सङ्कटा मन्दिर ः श्रद्धा र व्यापारको सङ्गममा चित्रकलाको उत्सव !

सहरको मुटुमा जहाँ भिड आफैँलाई बिर्संदै हिँड्छ, जहाँ धुलो र घामले एकअर्कालाई छोइरहन्छ, त्यहीँ अडिएको छ सङ्कटा मन्दिर । यो मन्दिर भिख माग्ने ओठहरूको स्वर, चिन्ताले झुकेको निधार र आशाले टल्केको आँखाको तीर्थ हो । प्रार्थनाले मात्र होइन व्यापारले पनि यहाँ पूजा चढाइन्छ ।

फूलको थुँगामा, धूपको धुवाँँमा, सिक्काहरूको हल्का झङ्कारमा श्रद्धा र कारोबार हातेमालो गर्छन् । कसैले मन्दिरभित्र सानो दियोबत्ती बाल्छ । कसैले मन्दिरबाहिर सस्तो मिठाइ र माला किन्छ । आशिष र सौदाको सिमाना यति अस्पष्ट छ यहाँ, जसरी पूजामा जल र दूध घोलिन्छन् । त्यसै भिडभाडको भित्ताभित्र चित्रकलाको आफ्नै मौन उत्सव चलिरहेको हुन्छ । फुस्रिएको रङमा पनि एक प्रकारको आदिम सुन्दरताको चहकिलो झलक झलल झल्किरहेको महसुस म परै बसेर गर्छु ।

भित्ताहरूले पुराना हुँदै गएका कथा च्यापेका छन् । देवीका निधारमा कुचीले खिचिएको टीका छ । आस्थाको रेखामा झुकेको एक अदृश्य हात छ । श्रद्धाका शिर झुकाउने देवीका पाउ छन् । रङहरूले एउटा मौन मन्त्रोच्चारण गर्छन् । आफ्नै अस्तित्वको सङ्कटमाथि विजय प्राप्तिका लागि । यहाँ प्रत्येक चित्रमा, प्रत्येक रेखामा, भक्तिको एक अनौठो स्वर सुन्छु म, ‘जीवन, तिमी आफैँ सङ्कट हौ । तिमी आफैँ मुक्ति पनि हौ ।’

सङ्कटा मन्दिर श्रद्धाले थामिएको व्यापार, व्यापारले थामिएको श्रद्धा र दुवैको मिलनमा फुलेको चित्रकलाको ‘वसन्त’ हो । जीवनजस्तै जहाँ समर्पण र स्वार्थ एउटै चित्रका दुई रङ हुन्, त्यहाँ सङ्कट पनि ‘कला’ हुन्छ । कला पनि एक किसिमको मुक्तिको ‘प्रार्थना’ बन्छ ।