विश्व मस्तिष्क ट्युमर दिवस प्रत्येक वर्ष ८ जुनमा मनाइन्छ । यस दिनको उद्देश्य मस्तिष्क ट्युमर सम्बन्धी जनचेतना बढाउनु, प्रारम्भिक पहिचानलाई प्रोत्साहन दिनु र प्रभावकारी उपचारका लागि ध्यान केन्द्रित गर्नु हो । 

मस्तिष्कमा ट्युमर हुनबाट बच्न ६ नियमलाई स्वीकार गर्न आवश्यक छ । यी ६ नियमको मिश्रणले आफ्नो जीवन र स्वास्थ्यलाई रूपान्तरण गर्न सकिन्छ । ‘रोग लाग्न नदिई पहिल्यै जोगिनु रोग लागेर उपचार गर्नुभन्दा राम्रो हो’ भन्ने नियमको पालना गर्नु मानव जीवनका लागि अत्यन्तै राम्रो हो । 

१. सामाजिक सहयोग

सामाजिक सहयोग मानव जीवनको महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । यसले समुदायलाई सशक्त बनाउन, समानता कायम गर्न र कठिन परिस्थितिमा एक–अर्कालाई मद्दत गर्न भूमिका खेल्छ । क्यान्सरका बिरामीहरूका लागि सामाजिक सहयोगले जीवनमा ठुलो प्रभाव पार्न सक्छ । यसले शारीरिक, मानसिक, भावनात्मक र आर्थिक सहायता प्रदान गर्न मद्दत गर्छ । यहाँ केही महत्त्वपूर्ण भूमिका छन् । 

(क) भावनात्मक समर्थन: परिवार, साथीहरू, तथा समुदायले बिरामीहरूलाई हौसला प्रदान गर्न सक्छन्, जसले उनीहरूलाई आत्मबल बढाउन मद्दत गर्छ ।

(ख) आर्थिक सहायता: उपचार खर्च उच्च हुन सक्छ । विभिन्न गैर–नाफामुखी संस्था तथा स्थानीय समुदायले आर्थिक सहयोग गर्न सक्छन् ।

(ग) सामाजिक समावेशिता: क्यान्सर भएका व्यक्तिहरूलाई समाजबाट अलग हुन नदिई उनीहरूलाई सामाजिक गतिविधिमा सहभागी गराउन सहायता पुर्‍याउँछ ।

२. तनाव व्यवस्थापन

क्यान्सरका बिरामीहरूका लागि तनाव व्यवस्थापनले उपचारको प्रभावकारिता बढाउन, जीवनको गुणस्तर सुधार गर्न, र मानसिक तथा शारीरिक स्वास्थ्यलाई सकारात्मक रूपमा असर गर्न मद्दत गर्छ । यहाँ तनाव व्यवस्थापनका मुख्य भूमिका यस्ता हुन्छन् । 

-  मानसिक सन्तुलन कायम राख्नेः ध्यान, योग, गहिरो श्वास फेर्ने अभ्यास जस्ता विधिहरूले बिरामीहरूलाई शान्त राख्न मद्दत गर्छ ।

-  सकारात्मक सोच र हौसलाको वृद्धि: मनोवैज्ञानिक परामर्श तथा समर्थन समूहहरूले बिरामीहरूलाई आत्मबल बढाउन सहायता प्रदान गर्छ ।

-  शारीरिक स्वास्थ्य सुधार: हल्का शारीरिक व्यायामले तनाव कम गर्न तथा थकान घटाउन मद्दत गर्छ, जुन उपचार प्रक्रियामा प्रभावकारी हुन सक्छ ।

-  समुदाय र पारिवारिक समर्थन: आफन्त तथा साथीभाइसँग सकारात्मक समय बिताउनु मानसिक राहत दिन सक्छ ।

-  संगीत तथा कला थेरापीः संगीत सुन्नु, चित्र कोर्नु, लेखनजस्ता सिर्जनात्मक गतिविधिहरू तनाव घटाउन निकै प्रभावकारी हुन सक्छ ।

-  आरामदायी दिनचर्या बनाउने: नियमित निद्रा, स्वास्थ्यकर आहार, तथा सुखद गतिविधिहरूले तनाव नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छ ।

 ३. निद्रा

क्यान्सरका बिरामीहरूका लागि राम्रो निद्राले उपचार प्रभावकारिता बढाउन, मानसिक तथा शारीरिक स्वास्थ्य सुधार गर्न, र तनाव कम गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । निद्राका मुख्य योगदानहरू छन्  । 

-  शरीरको पुनर्स्थापना र उपचारमा सहायता ः निद्राले शरीरलाई सेलहरू पुनर्निर्माण गर्न, रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउन, र उपचार प्रक्रियालाई प्रभावकारी बनाउन मद्दत गर्छ ।

-  थकान तथा कमजोरी कम गर्छ: क्यान्सर तथा यसको उपचारले शारीरिक थकान ल्याउन सक्छ। राम्रो निद्राले शरीरलाई आराम दिन्छ र ऊर्जाशील महसुस गराउन सहयोग गर्छ ।

-  मानसिक स्वास्थ्य सुधार: राम्रो निद्राले तनाव, चिन्ता, तथा डिप्रेसन कम गर्न मद्दत गर्छ, जसले बिरामीको समग्र मनोवैज्ञानिक अवस्था सुधार गर्छ ।

-  दर्द व्यवस्थापन: निद्रा अभावले क्यान्सरको कारण हुने पीडा झनै बढाउन सक्छ। पर्याप्त निद्राले शरीरलाई शान्त पार्न र पीडाको अनुभव कम गर्न सहायता पुर्‍याउँछ।

-  हार्मोन सन्तुलनः निद्राले शरीरको हार्मोन सन्तुलन कायम राख्छ, जसले रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता सुधार गर्न, भूख नियन्त्रण गर्न, तथा शारीरिक पुनर्स्थापनालाई मद्दत गर्छ।

४. शारीरिक गतिविधि

क्यान्सरका बिरामीहरूका लागि शारीरिक गतिविधि निकै महत्त्वपूर्ण हुन्छ। नियमित व्यायामले मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्य सुधार गर्न, उपचारको प्रभावकारिता बढाउन, तथा जीवनशैलीलाई सन्तुलित बनाउन सहायता गर्छ । शारीरिक गतिविधिका मुख्य योगदानहरू यस्ता हुन्छन् । 

-  थकान कम गर्छ ः क्यान्सरको उपचारले थकान ल्याउन सक्छ, तर हल्का व्यायामले ऊर्जा बढाउँछ र शरीरलाई सक्रिय राख्न मद्दत गर्छ ।

-  रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता सुधार गर्छ: शारीरिक गतिविधिले शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक प्रणालीलाई मजबुत पार्छ, जसले उपचार प्रक्रियालाई सहयोग गर्छ ।

-  तनाव व्यवस्थापन: व्यायामले एन्डोर्फिन (सुखद हार्मोन) निकाल्न मद्दत गर्छ, जसले तनाव तथा डिप्रेसन कम गर्छ ।

-  मांसपेशी बलियो बनाउँछः क्यान्सर तथा उपचारले कमजोरी ल्याउन सक्छ, तर नियमित हल्का व्यायामले शरीरलाई पुनः बलियो बनाउन मद्दत गर्छ।

-  रक्तप्रवाह सुधार गर्छ: व्यायामले शरीरमा अक्सिजन प्रवाह राम्रो बनाउन मद्दत गर्छ, जसले स्वास्थ्य सुधार गर्न सकारात्मक प्रभाव पार्छ।

५. आहार

क्यान्सरका बिरामीहरूका लागि सन्तुलित आहारले उपचार प्रक्रियालाई सहयोग गर्ने, रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता सुधार गर्ने तथा शरीरलाई मजबुत बनाउने महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । आहारका योगदान यस्ता हुन्छन् । 

-  रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछ: भिटामिन, खनिज, तथा एन्टिअक्सिडेन्टयुक्त भोजनले शरीरको रोग प्रतिरोधी प्रणालीलाई मजबुत पार्छ ।

-  ऊर्जा प्रदान गर्छ: क्यान्सर तथा यसको उपचारले शरीरलाई कमजोर बनाउन सक्छ । स्वस्थ तथा पौष्टिक आहारले आवश्यक ऊर्जा प्रदान गर्छ।

-  साइड इफेक्ट्स कम गर्न मद्दत गर्छ: केमोथेरापी वा रेडियोथेरापीको कारण हुने थकान, पेटको समस्या तथा अन्य प्रभावहरू कम गर्न उचित आहारले सहायता गर्छ।

-  शरीरको पुनर्स्थापना गर्छ: प्रोटिनयुक्त भोजनले शरीरको कोशिकाहरू पुनः निर्माण गर्न सहयोग गर्छ ।   

६. वातावरणीय विषाक्त पदार्थहरू 

 पर्यावरणीय विषाक्त पदार्थहरू क्यान्सरका बिरामीहरूका लागि गम्भीर प्रभाव पार्न सक्छ । यी विषाक्त पदार्थहरूले उपचारको प्रभावमा बाधा पुर्‍याउन सक्छ, रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता घटाउन सक्छ, तथा नयाँ स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ । केही मुख्य प्रभावहरू यस्ता हुन्छन् । 

(क) रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतामा असर

पर्यावरणीय विषाक्त पदार्थहरू — जस्तै वायु प्रदूषण, भारी धातुहरू, कीटनाशकहरू, तथा प्लास्टिकजन्य रसायनहरूले शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक प्रणालीलाई कमजोर बनाउन सक्छ, जसले शरीरलाई संक्रमण तथा अन्य स्वास्थ्य समस्याहरूको जोखिममा पार्छ ।

(ख) उपचार प्रक्रियामा अवरोध

क्यान्सरको उपचार (जस्तैः केमोथेरापी वा रेडियोथेरापी) गर्दा शरीरको प्राकृतिक पुनर्स्थापन प्रक्रिया कमजोर हुन सक्छ । यदि बिरामी प्रदूषित वातावरणमा बस्छन् भने, विषाक्त पदार्थहरूले शरीरमा हुने कोशिका पुनर्निर्माण प्रक्रियालाई प्रभावित गर्न सक्छ ।

(ग) क्यान्सर पुनः फर्किन सक्ने जोखिम

क्यान्सर उपचारपछि पनि, यदि बिरामीले निरन्तर विषाक्त तत्त्वहरूको सम्पर्क राखे भने, पुनः क्यान्सर विकसित हुने सम्भावना बढ्न सक्छ । जस्तै, धूम्रपान, औद्योगिक रसायनहरू, तथा हानिकारक खाद्य पदार्थहरू क्यान्सर पुनः बढ्ने कारक बन्न सक्छन् ।

(घ) श्वासप्रश्वास तथा अन्य समस्याहरू

वायु प्रदूषणमा पाइने कार्सिनोजेनिक कणहरू (जस्तैः भारी धातुहरू, धूलो, तथा विषाक्त ग्यासहरू) फोक्सोको क्यान्सर तथा अन्य स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ। विशेष गरी कमजोर रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता भएका बिरामीहरूको लागि यो गम्भीर हुन सक्छ।

(ङ) हर्मोन असन्तुलन

पर्यावरणीय विषाक्त पदार्थहरूले शरीरको एन्डोक्राइन सिस्टमलाई प्रभावित गर्न सक्छ, जसले हर्मोन असन्तुलन निम्त्याउन सक्छ। यो स्तन क्यान्सर, प्रोस्टेट क्यान्सर, तथा अन्य हर्मोन–सँग सम्बन्धित क्यान्सरको जोखिम बढाउन सक्छ ।

(वरिष्ठ न्यूरो सर्जन डा. श्रेष्ठ चिकित्सा विज्ञान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान (न्याम्स)का सहायक डिन हुन्)