मनोविद् प्रेरणा दाहालले मानसिक स्वास्थ्य क्षेत्रमा आठ वर्षभन्दा बढीको पेसागत अनुभव हासिल गरेकी छन् । क्लिनिकल साइकोलोजीमा स्नातकोत्तर दाहाल अन्नपूर्ण न्युरोलोजिकल इन्स्टिच्युट एन्ड एलाइड साइन्समा कार्यरत छन् ।

विभिन्न पुनर्स्थापना केन्द्रहरूमा आबद्ध रहेकी दाहाल ‘सेन्टर फर अमेरिकन मेडिकल स्पेसलिस्ट्स’ (सीएएमएस)मा पनि कार्यरत छन् । उनै मनोविद् दाहालसँग जेन–जी पुस्ताको मानसिक स्वास्थ्य वा मानसिकताबारे रातोपाटीकर्मी सिर्जना बरालले कुराकानी गरेकी छन् । 

• जेन–जी युवा पुस्ता कस्तो खालको मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी समस्याबाट गुज्रिरहेका छन् ? 

मेरो आफ्नो अनुभव अनुसार नेपालमा जेन–जी अर्थात् सन् १९९७ देखि २०१२ को बिचमा जन्मेको पुस्तामा सबैभन्दा धेरै एक्लोपनको समस्या देखिन्छ । कतिपयमा मन बदलिरहने समस्या रहेको देखिन्छ । यो पुस्ताले इच्छा–आकाङ्क्षा एकदमै ठुलो राख्छन् र त्यसलाई चाँडै हासिल गरौँ भन्ने चाहना समेत गर्छन् । 

अघिल्लो पुस्तासँग डिल गर्न नसक्ने वा उहाँहरूसँग आफ्ना भावना राम्रोसँग व्यक्त गर्न नसक्ने समस्या यो पुस्तासँग छ । यो पुस्ताले ठान्छ कि बाबुआमा अथवा परिवारले मलाई बुझ्नै सक्दैनन् । यो पुस्ताले अनलाइनमार्फत धेरै साथी त बनाउँछन् तर नजिकको साथी बनाउन कमैले सक्छन् । किनभने मेरो भावनालाई मेरैविरुद्ध प्रयोग गरिन्छ कि भन्ने खालका सोच अहिलेको जेनेरेसनमा देखिन्छ । 

बच्चा बेलामा भएका नकारात्मक ट्रमा (अभिघात)हरूलाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्ने पाटोमा धेरै काम नभएको देखिन्छ । यो समस्या अरू जेनेरेसनमा पनि थियो, खासगरी यो जेन–जी पुस्तामा ‘कोपिङ मेकानिजम्’ अर्थात् आफ्नो समस्यालाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्ने पाटोमा अलि कम काम भएको मैले देखिरहेकी छु । 

• किन यस्तो भइरहेको छ त ? 

पहिलेको समाज र अहिलेको समाज फरक छ । सन् १९९५ भन्दा अगाडिको पुस्ता जसलाई हामी ‘मिलेनियल’ भन्छौँ, जेन–जी (सन् २०१२ सम्मका) र त्यसपछिको पुस्ता— यी तीनवटै पुस्तालाई तुलना गर्दा हामी धेरै भिन्नता पाउँछौँ । अहिलेको समस्या भनेकै यी विभिन्न पुस्ताको सोचाइमा भएको भिन्नता हो । 

जेन–जीभन्दा अघिको पुस्ता इन्टरनेटको युगमा जन्मिएको थिएन । उहाँहरूको बाबुआमासँगको सम्बन्ध, आफ्नो बच्चाहरूसँगको सम्बन्ध सुमधुर थियो । आफ्ना समस्यालाई कसरी सामना गर्ने भन्नेबारे फरक बुझाइ थियो । जेन–जी पुस्तालाई यो विषय थाहा नभएको होइन, के गर्ने भन्ने जानकारी छ तर त्यसलाई लागु गर्नेमा कमी देख्छु म । अहिलेको पुस्ताले समस्याको समाधान इन्टरनेटमा खोज्छन्, अहिले ‘ह्युमन टच’ अर्थात् मानिसबिच आत्मीय भेटघाटमा कमी आएको छ । 

आफ्ना बच्चाले शैक्षिक रूपमा राम्रो गरुन्, पुरानै तरिकाको टेन टु फाइभ काम गरुन् अथवा परिवारको व्यवसाय छ भने त्यसलाई निरन्तरता दिउन् भन्ने चाहना अघिल्लो जेनेरेसनले राख्नुहुन्छ । अहिलेको जेनेरेसनले भने आफ्नै केही गरौँ भन्ने खालको सोच राख्छ । अहिलेको पुस्ताले शिक्षा पनि ‘सर्टिफिकेट बेस्ड’ लिन चाहन्छ । जस्तो : कुनै कुरा जान्ने मन छ भने सर्टिफाइड गरेर म अगाडि जान्छु भन्नुहुन्छ । धेरै वर्ष र विषय किन पढिराख्ने भन्ने खालको उहाँहरूको कन्सेप्ट छ । 

यो जेनेरेसनमा जसलाई पनि हतार छ— फास्ट मुभिङ, फास्ट अचिभिङ । उहाँहरूमा ४० को उमेरभन्दा अगाडि नै सेटल हुनुपर्छ भन्ने खालको सोच छ । यस पुस्ताले यहाँ बसेर अमेरिका, क्यानडा वा चीनमा के भइरहेको छ भन्ने थाहा पाउँछन् । कुन देशका मानिसको कस्तो जीवनशैली छ भन्ने थाहा पाउँछन् । आज यो विश्व नै सानो गाउँजस्तै बनेको छ । 

यो पुस्तामा नेपालको परिस्थिति हेरेर म यहीसँग ‘एडजस्ट’ गरेर बस्छु भन्ने सोच छैन । त्यसैले धेरै युवा विदेश गइरहेका छन् । यही कुरामा उहाँहरूको आफ्ना बाबुआमासँग टकराब परेको म देख्छु । उहाँहरूलाई आफ्नो बाबुआमाले बुझ्नु नै हुन्न भन्ने लाग्छ, जसबाट एक्लोपनको अनुभूति हुन्छ । मकहाँ आउनुहुने यो पुस्ताका ९० प्रतिशतमा यो समस्या पाएकी छु । अहिलेको पुस्ता र यसअघिको पुस्ताबिच कम्युनिकेसन र सोचाइमै ठुलो ‘ग्याप’ देखिन्छ । 

अहिलेको पुस्ताले समस्याको समाधान इन्टरनेटमा खोज्छन्, अहिले ‘ह्युमन टच’ अर्थात् मानिसबिच आत्मीय भेटघाटमा कमी आएको छ ।

आफूले हुर्काएका र पढाएका छोराछोरीले आफूहरूलाई बुझुन् भन्ने चाहना अभिभावकको हुन्छ नै ! 

यसको एउटै उपाय हो, ‘कम्युनिकेसन’ । दुईबिच कम्युनिकेसनमै ग्याप देख्छु म । अभिभावकहरू आफ्नो अवधारणा लाद्न खोज्नुहुन्छ । एउटा उमेर पुगेपछि मान्छेमा ‘इगो कन्क्रिटाइज’ हुन्छ । त्यसले गर्दा उहाँलाई परिवर्तन स्वीकार्य हुँदैन । यहीँनेर नयाँ पुस्ताको गुनासो रहन्छ, ‘उहाँहरू बुझ्नु नै हुन्न’ । त्यही भएर ‘कम्युनिकेट’ गर्न जरुरी छ । बाबुआमा यो संसारमा सधैँ बाँच्नुहुन्न भन्ने बुझ्न जरुरी छ । हामीले हाम्रो धरातल के हो भन्ने पनि थाहा पाउनुपर्छ ।

‘स्प्रिचुअलिटी’लाई अमेरिकन साइकोलोजिकल एसोसिएसनले मान्यता दिँदैन तर म एकदमै मान्यता दिन्छु । किनभने हामी एउटा आध्यात्मिक समाजमा हुर्किएका हौँ । प्रकृतिसँगको सम्पर्क र सम्बन्ध राम्रो भयो भने हामी फस्टाउँछौँ । गोराहरूले बच्चालाई किन माटोसँग खेलाइरहेका हुन्छन् ? किन ह्युमन टच, ग्रिनरी टच दिन खोजिरहेका हुन्छन् ? तर त्यो हाम्रो पहिलेदेखिकै अभ्यास हो । 

म काम गर्ने अस्पतालमा इन्टर्नसिपमा धेरै जर्मन डाक्टर आउनुहुन्छ । हाम्रो आँखामा उहाँहरूको जीवन वा समाज पूर्ण हो भन्ने छ, तर त्यहाँका मान्छेहरू पनि दुःखी रहेछन् भन्ने पाटो मैले त्यहाँबाट थाहा पाएँ । किनभने नेपालमा इन्टर्नसिपमा आएपछि उहाँहरूले मलाई भन्नुभएको छ— आनी भेटाइदेउ न; लामा भेटाइदेउ न; दी टिबेटियन बुक अफ दी डेड देखाइदेउ; अंग्रेजीमा अनुवाद गरिएको गीता मलाई देखाइदेउ । 

यहाँ आउने धेरै ‘भेगन’ हुनुहुन्छ, माछामासु केही खानुहुन्न । जर्मनी बियर कल्चर भएको देश हो तर उहाँहरू बियर खाइरहनुभएको छैन । बरु बाबुआमालाई भन्नुहुन्छ— रक्सी पिउने बानी राम्रो होइन है, कृपया यो बन्द गर्नुहोला । उहाँहरू कपडा पनि ब्रान्डेड होइन साधारण लगाउने, खालीखुट्टा हिँड्ने गर्नुहुन्छ । हामी प्रकृतिसँग नजिक हुन आएका हौँ भन्नुहुन्छ । 

यता हामी हाम्रा बाबुआमालाई पछाडि छाडेर ‘माइग्रेट’ गरिरहेका छौँ । उहाँहरू भन्नुहुन्छ— मैले हप्तामा एकचोटि मेरा बाबुआमालाई भेट्छु, यो मेरो बाबुआमाप्रतिको दायित्व हो । 

त्यसैले हामी कस्तो संस्कृतितिर गइरहेका छौँ भनेर सोच्ने बेला आएको छ, जब कि त्यो संस्कृतिमा हुर्किएको मान्छे हामीतिर आइरहनुभएको छ । त्यसैले यो पुस्ताले ‘आई ओपनिङ’ गर्नुपर्‍यो । 

जो प्रकृतिसँग नजिक छ, ‘ह्युमन टच’सँग नजिक छ, त्यो मान्छे नै सफल हुन्छ । मैले सोसल मिडिया र एआईजस्ता नयाँ प्रविधिलाई निरुत्साहित गर्नुपर्छ भनेको होइन, त्यसलाई अधिकतम प्रयोग गर्ने हो तर हामीभित्र जुन ‘एन्टिटी’ छ, त्यसलाई भने बाँकी राख्नुपर्‍यो । 

यो पनि

जेन–जी युवाले अध्ययन र अदालतमा देखेको अन्तर

विकासबारे ‘जेन–जी’को बुझाइ र अपेक्षा कस्तो छ ?

• बाबुआमासँग कुराकानी गर्ने र विवाह, व्रतबन्ध लगायत विभिन्न सामाजिक क्रियाकलापमा घुलमिल हुने गर्नुपर्छ जसले एक्लोपन, डिप्रेसन वा एन्जाइटी हुन दिँदैन भन्ने यहाँको कुरा हो ? 

हो, यो पुस्ताले ‘ह्युमन टच’मा विश्वास गर्न सकिरहेको छैन । मैले केही कुरा सेयर गरेँ भने त्यसले मेरोविरुद्ध काम गर्छ कि ! अथवा मेरो बाबुआमाले पनि मलाई बुझ्नुहुन्न कि ! साथीभाइले पनि बुझ्दैन कि ! अथवा मेरो इमोसन्स डिफरेन्ट छ भन्ने सोच यस पुस्तामा हाबी छ । हुन त सबैको भावना फरक हुन्छ नै, हामीले एकले अर्कालाई विश्वास नै गरेनौँ भने त कसरी अगाडि बढ्ने ? 

• भनेपछि बाबुआमाले छोराछोरीलाई र छोराछोरीले पनि बाबुआमा बुझिदिनुपर्‍यो ! 

यसमा अर्को कुरा पनि जोडौँ । बाबुआमाले पनि आफ्नो ‘जेनेरेसनल ट्रमा’ लिएर आउनुभएको छ । भोटो र साडी लाउने पुस्ताबाट अहिले बिकिनी सट्र्सको जेनेरेसनसम्म पुग्दाको संक्रमणकाल कसैलाई पनि सहज छैन । नेपालमा कुनै बेला सतीप्रथा थियो तर अहिलेको जेनेरेसनका लागि त्यो आश्चर्यजनक कुरा छ । भनेपछि त्यहाँबाट यहाँसम्मको ट्रान्जिसनमा हरेक पुस्ताले एक हदसम्मको सम्झौता र एक तहको दुःख गरेरै आएको छ । 

सन् १९९५ भन्दा अगाडिको पुस्ता जसलाई हामी ‘मिलेनियल’ भन्छौँ, जेन–जी (सन् २०१२ सम्मका) र त्यसपछिको पुस्ता— यी तीनवटै पुस्तालाई तुलना गर्दा हामी धेरै भिन्नता पाउँछौँ । अहिलेको समस्या भनेकै यी विभिन्न पुस्ताको सोचाइमा भएको भिन्नता हो ।

त्यसैले अहिलेको पुस्ताले बाबुआमातिर पनि सहानुभूति राख्नुपर्छ । उहाँहरूले पनि धेरै सङ्घर्ष गर्नुभएको छ भनेर हामीले बुझ्नुपर्‍यो । सहानुभूति भन्ने कुरा एकदमै महत्त्वपूर्ण छ । अघिल्लो पुस्ता हो, उनीहरूको ‘इगो कन्क्रिटाइज’ भइसकेको छ, उहाँहरूलाई परिवर्तन गर्न गाह्रो छ, बरु हामी नयाँ पुस्ता काँचो छौँ, हामीसँग पो समय छ है भन्ने हिसाबबाट अलि सहानुभूति राख्न नयाँ पुस्ताले सक्नुपर्छ । 

अघिल्लो पुस्ताले पनि नयाँ पुस्ताले खोजेको परिवर्तनलाई बुझ्न जरुरी छ । उनीहरूलाई बुझ्न सक्ने हो भने हाम्रो कम्युनिकेसन राम्रो हुन्छ भन्ने उहाँहरूले बुझिदिनुभयो भने धेरै समस्या न्यूनीकरण हुन सक्छ । 

• दुई पुस्ताबिच दूरी कम गर्न छोराछोरीले आमाबुवाका के–कस्ता कुरा बुझ्ने र आमाबुवाले छोराछोरीका के के कुरा बुझिदिने ? 

हामी नयाँ पुस्ताले बाबुआमाको संस्कार बुझिदिनुपर्छ । उहाँहरू कुन परिवारबाट आउनुभएको हो ? उहाँहरूको समाज कस्तो थियो र छ ? उहाँहरूले आफ्नो समस्यालाई कसरी सामना गर्नुभएको थियो र छ ? यी कुरामा ध्यान दिनुपर्छ ।

आजभोलि ममीले कति फेसबुक चलाउनुहुन्छ भनी हामीले जर्ज गर्छौं होला । उहाँहरूको टाइम नै टिकटक र युट्युबमा जान सक्छ । उहाँहरूको यो पहिलो एक्सपोजर हो । नयाँ खेलौना पाउँदा कस्तो हुन्छ एउटा बच्चालाई ? त्यस्तै गरेर उहाँहरूको ‘एडाप्टिबिलिटी’ (अनुकूलन क्षमता), उहाँहरूले आफ्नो तनावलाई कसरी व्यवस्थापन गर्नुभएको छ ? एक्लोपनलाई कसरी सामना गर्नुभएको छ ? उहाँहरूको जीवनशैली के छ ? उहाँहरूको सम्बन्ध कस्तो छ ? उहाँहरूले के कुरालाई सामान्यीकरण गर्नुभएको छ ? अहिलेको पुस्ताले यी पाटा हेर्न जरुरी छ । पर्यवेक्षक हुन जरुरी छ । यसो भयो भने अघिल्लो पुस्ताले के कति कुरा लिएर आउनुभएको छ भन्ने  बुझ्न सकिन्छ । 

हामीले ट्रमा (अभिघात) को कुरा गर्छौं, जुन पुस्ताबाट आइरहेको हुन्छ । यो नबुझेरै हामीले हाम्रो ट्रमा पनि अर्को पुस्तालाई हस्तान्तरण गरिरहेका हुन्छौँ । माथिको पिँढीले पनि त्यसलाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने भनेर बुझेन, त्यसपछि अर्को पिँढीमा आइदियो र हामीले पनि त्यो नयाँ पुस्तालाई हस्तान्तरण गरिरहेका छौँ । 

एउटा मानिसमा सकारात्मक र नकारात्मक पक्ष दुवै हुन्छ । हामीले नकारात्मक पक्षलाई स्वीकार गर्न जरुरी हुन्छ । हामी यस्तो पर्फेक्सन खोज्ने जेनेरेसनमा छौँ कि हामी नराम्रो देख्नै सक्दैनौँ । मलाई मेरो बुवा मनपर्दैन तर मलाई त्यसको कारण थाहै छैन । किनभने हामीले यसबारे राम्रोसँग सोच्दैनौँ । हामी इम्पल्सिभ (आवेगपूर्ण) छौँ, मन परिवर्तन भइरहन्छ भन्छौँ तर यो किन भइरहेको छ ? त्यसको पछाडि गहिरो कारण हुन्छ । यसको उत्तर अध्यात्मवादसँग छ । यो पुस्ताले अलिकति आफूलाई खोज्न जरुरी छ । 

हाम्रा बाबुआमाको पनि समस्या के छ भने उहाँहरू मेरो बच्चा भन्नुहुन्छ । मैले जन्माएको हो, मेरै हो भन्ने ‘सेन्स अफ् बिलङ्गिङ्नेस’ छ ।

आमाबुवाले परिवर्तन भइरहेको जीवनशैली बुझ्न जरुरी छ । उहाँहरूले ट्रमालाई कसरी लिनुभयो र अबको जेनेरेसनले कसरी हेर्छ भन्ने तरिका छुट्टै छ । आमाबुवाबिच झैझगडा हुन्छ भने हामी दुई पक्षले संवाद गरेर त्यो कुरा समाधान गर्नुपर्छ है भनेर बुझ्नुपर्छ । 

अर्को कुलतको समस्या । बुवाले सधैँ एक पेग खाएर सुत्नुहुन्छ भने हामी त्यसलाई ‘बिन्ज प्याटर्न’ भन्छौँ । कहिलेकाहीँ खानु र सधैँ खानु फरक पर्छ । यो कुराले पनि दुःख दिइरहेको छ । लागुऔषध र गाँजाको समस्यालाई समाजले नर्मलाइज गरिरहेको हुन्छ, त्यसलाई कम गर्न जरुरी छ । 

त्यसैगरी हामी पुरानो संस्कार अनुसार छोराछोरीलाई कराउने, चिच्याउने वा हकार्ने गर्छौं । अब छोराछोरीलाई भन्ने तरिका पनि परिवर्तन गर्नुपर्छ । अहिलेको लाउने तरिका, खाने तरिका फरक छ । अहिलेको जेनेरेसनलाई जे सजिलो लाग्छ त्यो अनुसार लगाएर हिँडिरहेको छ तर अघिल्लो पुस्तालाई त्यो कुरा अपाच्य छ । 

अहिलेको अवस्थामा माथिकालाई पनि गाह्रो छ, तलकालाई पनि गाह्रो छ तर हामीले एकअर्कालाई बुझ्ने प्रयास गर्न सक्छौँ । मेरो समाजमा सबैले जिन्स लाउँथे, त्यसकारण सबैले जिन्स लाउनुपर्छ भन्ने सोचमा म छु भने म पछिको जेनेरेसनले सट्र्स लगाइरहँदा हेर्दाखेरि मलाई ‘डिस्कम्फर्ट’ हुन्छ, यो कुरा पनि नयाँ पुस्ताले बुझ्दििनुपर्‍यो । अघिल्लो पुस्तालाई सहज लाग्दैन भने कुन अवस्थामा लगाउने भनेर पनि बुझिदिनुपर्‍यो । उहाँहरूसँगै हिँड्दा नलाइदिने हो कि ! व्यवस्थापन गर्ने कुरा त हो । सहअस्तित्व भन्ने कुरा छ, सँगै बस्दाखेरि एकअर्काको कुरालाई बुझिदियो भने धेरै कुरा मिलेर जान्छ । अर्थात् तिमी आधा आउ, म आधा आउँछ; आधा–आधा आइसकेपछि एउटा पूरा हुन्छ भन्ने हो । यसमा दुवैको प्रयास अनिवार्य हुन्छ ।

• भनेपछि एक पुस्ताले अर्को पुस्ता गलत भन्ने सोच त्याग्नुपर्‍यो !

के गलत हो भन्ने मान्छेको दृष्टिकोण हो । तपाईंलाई जे गलत लाग्छ, त्यो मलाई सही लाग्न सक्छ । त्यसैले हाम्रो दृष्टिकोण खुला राख्नुपर्छ, हाम्रो हेराइ फराकिलो बनाउन जरुरी छ । जब हेराइ फराकिलो बनाइन्छ, त्यसपछि समस्या सानो हुँदै जान्छ । 

हाम्रा बाबुआमाको पनि समस्या के छ भने उहाँहरू मेरो बच्चा भन्नुहुन्छ । मैले जन्माएको हो, मेरै हो भन्ने ‘सेन्स अफ् बिलङ्गिङ्नेस’ छ । फूललाई तपाईंले मलजल गर्नु र माया गरेर छुनु राम्रो हो तर त्यसलाई समातेर जकड्नुभयो भने त त्यो बिग्रिन्छ । 

मानसिक स्वास्थ्य ठिक छैन भने व्यक्तिमा केही सङ्केत देखिन्छन् । उसको खानपानमा परिवर्तन हुन थाल्छ ।

उहाँहरू बुझ्नुपर्छ कि यो नयाँ जीवन हो । त्यो नयाँ व्यक्तिलाई मैले कसरी हुर्काउने ? उसले जान चाहेको बाटोमा मैले कसरी लाने भनेर सोच्नुपर्‍यो । मेरो बाटो ऊ किन हिँडोस् भनेर पनि सोच्नुपर्‍यो । 

बच्चाले नि बुझ्नुपर्‍यो कि बुवाआमा आफ्नो जेनेरेसनबाट आउनुभएको हो ।  उहाँहरूभन्दा माथिको जेनेरेसन झन् कस्तो थियो होला ! उहाँहरू यत्तिकै यस्तो हुनुभएको हैन । उहाँहरूको बुझाइ, हेराइ र दृष्टिकोण समाजले बनाइदिएको हो । त्यसले गर्दा सही वा गलत केही पनि छैन । हाम्रो दृष्टिकोण मात्रै फराकिलो बनायौँ भने धेरै कुरा सहज हुन्छ । 

• बाबुआमा पनि छोराछोरीसँग त्यति खुलेर नबोलिदिने र छोराछोरीले झन् फर्केर नहेर्ने अवस्था भयो भने संवादको माहोल कसरी बनाउने ? 

सामान्यतया सबै जनाले आ–आफ्नो तरिकाले कम्युनिकेसन गरेर अगाडि बढी नै रहनुभएको हुन्छ । यस्ता केस आउँदा हामीले दुवै पक्षलाई सुरुमा एक्लाएक्लै राखेर कुरा गर्छौं । उहाँहरूको हिस्ट्री बुझ्ने प्रयास गर्छौं । त्यसपछि उहाँहरूलाई सँगै राखेर एउटा वातावरण सिर्जना गर्छौं, जुन वातावरण उहाँहरूले घरमा गएर रिफ्लेक्ट गर्न सक्नुहुन्छ । यहाँ क्लाइन्टलाई मात्र नभएर अभिभावकलाई पनि एक तहमा तयार गरिन्छ । यो तयारीको आधार बलियो भयो भने कम्युनिकेसन राम्रो बिल्ड अप हुन सक्छ । 

• मनोविद्कहाँ जान नसक्ने धेरै परिवार होलान् । अझ मानसिक स्वास्थ्यलाई आज पनि लाजको विषयका रूपमा लिइन्छ । आफ्नो परिवारमा वा आफ्नै मानसिक स्वास्थ्यमा समस्या छ भन्ने धेरैलाई थाहा नभएको हुन सक्छ । कसैको मानसिक स्वास्थ्यमा समस्या छ भनेर कसरी थाहा पाउने ? यसमा कस्ता–कस्ता लक्षणहरू हुन्छन् ? 

मानसिक स्वास्थ्य ठिक छैन भने व्यक्तिमा केही सङ्केत देखिन्छन् । उसको खानपानमा परिवर्तन हुन थाल्छ । त्यसपछि निद्रा नलाग्ने, कोहीसँग बोल्न नचाहने वा एक्लै बस्न खोज्ने हुन्छ । यस्तै धेरै चिन्ता लिने र छिनछिनमा रोइहाल्नेजस्ता लक्षण साधारण खालको मनोरोगमा देखिन्छन् । सोचमा पनि समस्या आउन थाल्छ । ओभर थिङ्किङ, एउटै कुरा सोचिराख्ने, घोरिइराख्ने, एउटै कुरा गरिराख्ने पनि हुन सक्छ । 

शारीरिक लक्षण पनि देखिन्छन् । जस्तो : टाउको दुख्यो, शरीर दुख्यो, झमझमायो भन्नुहुन्छ । यस्तै भावनाका कुरा गर्नुहुन्छ । बाँचेर के गर्ने हो र ! म कस्तो दुःखी छु । केही कुरा राम्रै लागिरहेको छैन, मन परिरहेको छैन— यस्ता कुरा गर्नुहुन्छ । यस्ता लक्षणहरू देखाइसकेपछि समस्या छ भनेर बुझ्नुपर्‍यो । 

कोही लड्ने वा ढल्ने हुन्छ भने त्यसलाई ‘मेडिकल इमर्जेन्सी’ भनिन्छ । यस्तै, समस्याग्रस्त व्यक्तिमा आत्महत्याको सोच आउन थाल्छ । हातहरू काट्ने अथवा कुनै ‘आत्महत्याको विचार’ व्यक्त गर्ने अवस्थालाई पनि हामी ‘मेडिकल इमर्जेन्सी’ भन्छौँ । यस्ता कुरालाई उपचार गर्नुपर्छ भन्ने पाटोमा लान्छौँ । जटिल अवस्था नआउँदै व्यक्तिको सोच, भावना, व्यवहार र शारीरिक लक्षणमा परिवर्तन देखिन सक्छ । यस्तो बेला परिवारले उसको कुरा सुन्नुपर्छ । ‘एम्प्याथेटिक अन्डरस्ट्यान्डिङ’ भन्छौँ हामी, कुनै राय नबनाई उहाँहरूले के महसुस गरिरहनुभएको छ, के भन्नुभएको छ सुन्नुपर्‍यो । त्यसलाई बुझ्ने प्रयास गर्नुपर्‍यो । 

यसरी बुझ्ने प्रयास गरेपछि तिमीलाई धेरै गाह्रो भएको रहेछ । एकचोटि ट्रिटमेन्टमा जाउँ न अथवा काउन्सिलरकहाँ जाउँ, अथवा अस्पताल जाउँ भन्नुपर्छ । आफूले कस्तो व्यवहार गर्दा बिरामीलाई सजिलो हुन्छ भनेर मनाएर ल्याउन सकियो भने ‘सेफ ल्यान्डिङ’ हुन्छ । औषधि र थेरापी गरिसकेपछि त्यस्ता बिरामीमा चाँडै सकारात्मक परिवर्तन पनि आउँछ ।

• कुनै युवालाई मानसिक स्वास्थ्यको समस्या भइरहेको छ, तपाईंले भनेका जस्तै लक्षण देखिरहेका छन्, तर अहिलेको पुस्तामा भित्रभित्रै कुण्ठा पारेर राख्ने समस्या छ, जसले गर्दा नराम्रो भवितव्य हुन सक्छ । उहाँहरूले चाहिँ के गर्नुपर्छ ? 

कसैलाई भित्रबाट धेरै गाह्रो भएको छ भने पहिला ‘ब्याक टु रुट्स’ जानुपर्छ । कसैलाई गाह्रो भइरहेको छ भने हामीले टेस्ट गर्नुपर्ने हुन्छ । धेरै गाह्रो छैन, मैले सामना गरिरहेको छु भन्ने छ भने केही तरिकाहरू छन्, जसलाई हामीले घरमै प्रयोग गर्न सक्छौँ । सबैभन्दा पहिले आफ्नो परिवार वा नजिकको साथीलाई मलाई यस्तो भइरहेको छ भनेर जानकारी दिन सकिन्छ । 

हाम्रो दैनिकी व्यस्त छ । हाम्रो अहिलेको स्ट्रेसको लेभल नै फरक छ । कोपिङ मेकानिजम् अर्थात् व्यवस्थापनमा हामीले धेरै काम गरिरहेका छैनौँ ।

शारीरिक व्यायाम गर्नुपर्छ । हाम्रो शरीरमा धेरै हर्मोन र रसायन हुन्छन् । गम्भीर बिरामी नभएको तर स्ट्रेस भएको मान्छेले व्यायाम, जिम वा जुम्बा जे गरे पनि हुन्छ; यसले हामीभित्रका रसायनलाई सामान्य अवस्थामा राख्न मद्दत गर्छ । 

अर्को हुन्छ, ब्रिदिङ एक्सरसाइज । यसले शरीरको नर्भस सिस्टमको ‘एक्टिभेसन’लाई कम गर्दिन्छ । तपाईंको सोचको फ्लोलाई पनि कम गर्छ । त्यस्तै, जीवनशैलीमा परिवर्तन गर्न सकिन्छ । स्लिप हाइजिन राम्रो राख्नुपर्छ । निद्रा एकदम महत्त्वपूर्ण छ । जो मान्छेको निद्रा बिग्रिरहेको हुन्छ, त्यो मान्छे सल्लाह लिन जानुपर्छ । किनभने निद्रा बिग्रिएपछि शरीर पनि बिग्रिरहेको हुन्छ । त्योबाहेक पनि ‘अनलाइन कन्सल्टेसन’ लिन सकिन्छ ।

हामीसम्म कुनै केस आइपुग्दा धेरैजसो जटिल भइसकेको हुन्छ । किनभने मलाई मैले मेरो तनाव व्यवस्थापन गर्न सकिरहेको छु भनेर लागिरहेको हुन्छ । त्यसैले माथि उल्लेख गरिएका लक्षण देखिएको छ, तर मेरोबारे कसैले थाहा नपाओस् भन्ने लाग्छ भने अनलाइन सहायता भए पनि लिनुपर्‍यो । अहिले धेरै थेरापिस्ट, साइकोलजिस्ट, काउन्सिलरले अनलाइन कन्सल्टेसन दिइरहनुभएको छ । सहयोग लिने व्यवहार अलि बढ्नुपर्‍यो; सहयोग माग्नुपर्‍यो । 

हाम्रो दैनिकी व्यस्त छ । हाम्रो अहिलेको स्ट्रेसको लेभल नै फरक छ । कोपिङ मेकानिजम् अर्थात् व्यवस्थापनमा हामीले धेरै काम गरिरहेका छैनौँ । यसले गर्दा जसलाई पनि गाह्रो हुन सक्छ, यस्तो अवस्थामा सहयोग माग्ने हो । 

सुनिदिनेले पनि समस्याको गाम्भीर्य बुझ्नुपर्‍यो, त्यहाँनिर मेडिकल इमर्जेन्सी छ कि छैन भनेर । यदि मेडिकल इमर्जेन्सी छ, अलिकति उसलाई सामना गर्न गाह्रो भएको छ भने विज्ञसँग भेटाउनुपर्‍यो । 

एकदमै साधारण तहमा ‘माइल्ड केस’ छन् भने कतिपय अवस्थामा औषधिविनै थेरापीले मात्रै समस्या समाधान गरिन्छ । कुनै मध्यम खालको केसमा थेरापी र कन्ट्रोल काउन्सिलिङबाट उपचार भइरहेको छ । ‘सिभियर केस’हरूमा औषधिको साथै थेरापी चाहिने हुन्छ । 

मनोरोगको औषधि त जिन्दगीभर खानुपर्छ भन्ने छ तर यो केस अनुसार फरक हुन्छ । कुनैमा थोरै समय अर्थात् आठ–नौ महिनाको साइकल हुन्छ, कसैमा दुई वर्ष होला । जटिल खालको मनोरोग छ भने लामो समय औषधि लिनुपर्ने हुन्छ । अब थेरापी मान्छे अनुसार फरक–फरक हुन्छ । 

जटिल खालको मनोरोगमा आत्महत्याको जोखिम हुन सक्छ । नभएको कुरा देख्ने, नभएको कुरा सुन्ने— डिल्युजन, हेलुसिनेसनजस्ता भ्रमात्मक समस्या उत्पन्न हुन सक्छन् । जटिल खालको समस्यालाई लामो समयसम्म दबाउँदा नक्कली छारेको समस्या पनि कतिमा देखापर्छ । जस्तो : गाउँहरूतिर वा गाउँघरका स्कुलतिर एकजना सर्पजस्तै नाचिरहेको छ भने अर्को पनि नाच्न सक्छ । अथवा मन्दिर जाँदा एकजनालाई त्यस्तो भयो भने अरूलाई पनि सर्न सक्छ । यो भनेको मेडिकल इमर्जेन्सी हो । 

कहिलेकाहीँ सामान्य खालका डिप्रेसन पनि साइकोसिस अथवा जटिल खालको मनोरोगतिर परिणत हुन जान्छ । त्यसैले मानसिक स्वास्थ्यको विषयमा हामी एकदमै संवेदनशील हुनुपर्छ । 

साइकोमेट्रिक टेस्टबाट रोग कुन तहको हो भनेर भन्छौँ; त्यसो भन्दैमा इमोसनको त्यो थ्रेसहोल्ड कसरी पत्ता लगाउने ? मलाई काट्दा कति दुख्छ र तपाईंलाई काट्दा कति दुख्छ भन्ने फरक कसरी छुट्ट्याउने ! यो छुन नसक्ने कुरा भएको हुनाले अलि जटिल पनि छ । यसलाई अलिकति व्यक्तिगत रूपमा, अलि केयरको रूपमा हेर्‍यो भने फरक हुन सक्छ । त्यही कारण घर–परिवारदेखि साथीभाइ पनि संवेदनशील हुन जरुरी छ । बिरामीलाई माया गर्नुपर्‍यो, स्नेह दिनुपर्‍यो । सहानुभूति देखायौँ भने बिरामीलाई मद्दत पुग्छ ।