काठमाडौँ । आज वैशाख १२ गते विनाशकारी भूकम्प गएको नौ वर्ष पुगेको छ । राष्ट्रिय भूकम्प मापन केन्द्र तथा अनुसन्धान केन्द्रको रेकर्ड अनुसार २०७२ साल वैशाख १२ गतेपछि हालसम्म करिब ६० हजारभन्दा बढी परकम्पहरू गएका छन् । 

नेपालमा २०३७ सालदेखि देशका विभिन्न भागमा भूकम्प मापन उपकरण राख्न थालिएको थियो । त्यस आधारमा २०३७ सालदेखि  २०७२ सालसम्म नेपालमा साना ठुला गरेर करिब ८० हजार भूकम्प रेकर्ड भएको थियो । यस आधारमा २०३७ सालदेखि हालसम्म झन्डै डेढ लाख हाराहारी भूकम्प गएको छ । 

राष्ट्रिय भूकम्प मापन केन्द्रका वरिष्ठ भूकम्पविद् डा. लोकविजय अधिकारी नेपालमा निरन्तर भूकम्प गइरहेको बताउँछन् । रातोपाटीसँग कुरा गर्दै अधिकारीले भने–‘नेपालमा निरन्तर भूकम्प गइरहेको छ । ४ रेक्टर स्केल भन्दा तलका भूकम्प थाहा नपाउने किसिमको भएकोले अनुभूति नभएको हो । विगतमा पनि भूकम्प गइरहन्थ्यो भन्ने कुरा त्यतिबेलाको तथ्याङ्कहरूले पनि बताउँछ । अहिलेसम्मको अध्ययनले के देखाएको छ भने नेपालको हिमालयमा भूकम्प गइरहन्छ ।’

अध्ययन अनुसार गोरखाभन्दा पश्चिमतर्फ भूकम्प जाने शक्ति सञ्चित भएको ५ सय वर्षभन्दा बढी समय भएको र त्यो शक्ति महाभूकम्प जानको लागि पर्याप्त हुने भनेर अहिलेसम्मको अध्ययनले देखाएको अधिकारीको भनाई छ । 

हिमालय क्षेत्रमुनि भूकम्पका लागि ऊर्जा सञ्चित भइरहेको क्षेत्र हो । दक्षिणमा भारतीय प्लेट र उत्तरतिर रहेको यूरेसियन प्लेटबिच टकराब हुँदाखेरि जमिनमुनि शक्ति सञ्चित हुन्छ । हिमालयमुनि सञ्चित भएको त्यो शक्ति विभिन्न अन्तरालमा भूकम्पमार्फत बाहिर निस्किन्छ । 

भूकम्प गइसके पछाडि फेरि अर्को शक्ति सञ्चित हुन थाल्छ फेरि त्यो सञ्चित भएको शक्ति बाहिर निस्कँदाखेरि भूकम्प जाने डा. अधिकारीले बताउँछन् । यो प्रक्रिया करोडौँ वर्षदेखि चलिरहेको उनले बताए । 

उनले भने–‘राष्ट्रिय भूकम्प मापन केन्द्रले भूकम्पहरू रेकर्ड गरिरहेको हुन्छ । अहिले हामीसँग भएका प्रविधिमा दुई रेक्टर स्केलभन्दा माथिका भूकम्पहरू रेकर्ड भइरहेको हुन्छ । अझ त्योभन्दा साना स्केलका भूकम्प त निरन्तर गइरहेको हुन्छ । वर्षभरिको औसत रेकर्ड हेर्दाखेरि दुई रेक्टर स्केलभन्दा माथिका भूकम्पहरू दैनिक १० वटा हाराहारीमा गइरहेको हुन्छ ।’ 

• जोखिममा छ नेपालको पश्चिम क्षेत्र 

समग्र नेपालको भूगोल नै भूकम्पीय जोखिममा रहे पनि पश्चिम नेपाल सबैभन्दा जोखिममा रहेको भूकम्पविद्को भनाई छ । पश्चिमी क्षेत्रमा महाभूकम्प गएको ५ सय वर्ष भएकोले त्यहाँको जमिनमुनि भूकम्पका लागि शक्ति सञ्चित भएर रहेको अधिकारी बताउँछन् । जमिनमुनिको शक्ति कहिले निस्कन्छ भन्ने निश्चित भने नहुने उनको भनाई छ । 

अधिकारी भन्छन्, ‘नेपालको पश्चिम मध्य वा पूर्व सबै क्षेत्र भूकम्पीय जोखिममा छ । पश्चिममा अहिले भर्खर जाजरकोट, बझाङमा र त्यसअघि गोरखामा गएको भूकम्पलाई हेर्दा जमिनमुनिको सञ्चित शक्ति निश्चित अन्तरालमा निस्किन्छ भन्ने हुँदैन । तरपनि साना–साना भूकम्पहरू भने गइरहेको हुन्छ ।’

उनी अगाडि भन्छन्, ‘जसमध्ये सानो–सानो भूकम्प त्यति नै छिटो–छिटो जान्छ जति भूकम्पको म्याग्निच्युड बढ्दै जान्छ त्यो ठुलो भूकम्प आउने समय पनि बढ्दै जान्छ । भनाइको अर्थ ठुला भूकम्पहरू लामो समयपछि दोहोरिन्छन् । त्यसका लागि धेरै शक्ति सञ्चित हुनुपर्छ सानो भूकम्पका लागि थोरै शक्ति सञ्चित भए पनि जाने भयो । जाजरकोटमा यसभन्दा अगाडि भूकम्प गएको हामीले सुनेका थिएनौँ । पश्चिम नेपालको कुरा गर्दा १५०५ मा गएको ठुलो महाभूकम्प गएको बुझिन्छ । त्यसभन्दा पछाडि त्यति ठुलो भूकम्प गएको छैन । जाजरकोटमा त्यसरी भूकम्प गएको अहिलेसम्म हामीलाई थाहा थिएन ।’

यता बझाङमा भने २०३७ सालमा पनि भूकम्प गएको, त्यसपछि बैतडीमा,  दार्चुलामा साना भूकम्पहरू भने गएको उनले बताए । तर जाजरकोटमा र डोटीमा भने लामो समयपछि पहिलोपटक भूकम्प गएको बताए । 

अध्ययन अनुसार गोरखाभन्दा पश्चिमतर्फ भूकम्प जाने शक्ति सञ्चित भएको ५ सय वर्षभन्दा बढी समय भएको र त्यो शक्ति महाभूकम्प जानको लागि पर्याप्त हुने भनेर अहिलेसम्मको अध्ययनले देखाएको अधिकारीको भनाई छ । 

जमिनमुनि जम्मा भएको ऊर्जा थोरै थोरै मात्रामा निस्कँदा साना भूकम्प जाने र यसरी सानो मात्रामा निस्कँदा धेरै पटक बाहिर निस्कनुपर्ने, अन्यथा त्यो शक्ति बाहिर ननिस्किए ठुलो भूकम्पको जोखिम रहने उनले बताए ।  

यो पनि

भूकम्पीय क्षति : ताइवानबाट नेपालले सिक्ने पाठ

• २०७२ सालको भूकम्पबाट पाठ नसिक्दा जाजरकोटमा क्षति

२०८० साल कार्तिक १७ गते राति जाजरकोटमा ६ दशमलव ४ म्याग्निच्यूडको भूकम्प गएको थियो । भूकम्पमा परी ठुलो जनधनको क्षति भएको थियो । भूकम्पपछि जाजरकोटमा स्थलगत अनुगमनमा गएका वरिष्ठ भूकम्पविद् डा. लोकविजय अधिकारीले त्यो भूकम्पबाट पाठ सिक्न नसक्दा ठुलो क्षति भएको बताए । 

अधिकारी भन्छन्, ‘पछिल्लो समय गएका यी दुईवाटा भूकम्पहरूले नेपालमा जुनसुकै बेला जहाँ पनि भूकम्प जान सक्छ है भनेर सचेत गराएको छ । जुनसुकै बेला जहाँ पनि भूकम्प जान सक्छ है भनेर जाजरकोट भूकम्पले हामीलाई शिक्षा दिएको छ ।’ 

उनले अगाडि भने, ‘भूकम्पपछि स्थलगत अवलोकन गर्दा के देखियो भने सानै भूकम्पले ठुलो क्षति पुर्‍याउन सक्छ । ठुलो भूकम्पबाट बच्न पूर्वतयारी गर्नुपर्छ भनिरहेका बेला त्यहाँ सानै भूकम्पले पनि ठुलो क्षति पुर्‍यायो । यदि भविष्यमा यो भन्दा पनि ठुलो भूकम्प गयो भने हाम्रो अवस्था के हुन्छ भन्ने कुराले हामीलाई झस्काइदिएको छ ।’

बझाङमा, जाजरकोटमा भूकम्पबारे जनतालाई कसैले पनि सुसूचित गरेको नपाएको र घरहरू अनुगमन नगरेको र आफूखुसी निर्माण गरेको पाएको अधिकारीले बताए । 

२०७२ सालको भूकम्पको अनुभवपछि हामीले सिकेका कुराहरूलाई, अनुसन्धानबाट पत्ता लागेका कुराहरूलाई प्रयोग गर्न नसकेको, राज्यका निकायहरूले ध्यान दिन नसकेको,  त्यस अनुसार संरचना बनाउन नसकेको र जनतालाई सुसूचित गर्न नसकेको बताए । 

उनी भन्छन्, ‘राज्यको तहबाट निजी क्षेत्रको तहबाट भूकम्पबाट बच्नका लागि गर्नुपर्ने पूर्व तयारी जोखिम न्यूनीकरणका लागि गर्नुपर्ने कामहरू हामीले गर्न सकेका रहेनछौँ ।  भूकम्पबाट पुराना ५०–६० वर्षका घर भत्किनुलाई स्वाभाविक मान्न सकिए पनि जाजरकोटमा भर्खरै बनाएका नयाँ–नयाँ भवनहरू पनि भत्किएको पाइयो । आम नागरिकले बनाएका भवनहरू एकाध बाहेक अधिकांश ५०–६० वर्ष अगाडि जसरी बनाइन्थ्यो त्यसै गरी नै बनाएको पाइयो । त्यहाँ भूकम्प प्रतिरोधी क्षमताको मापदण्ड पालना गरेको देखिएन । भवन बनाउने क्रममा स्थानीय निकायको कुनै भूमिका देखिँदैन त्यसको अनुगमन गरेको पनि देखिँदैन त्यसको स्वीकृति लिएको पनि छैन । जसकारण क्षति बढ्न पुग्यो ।’ 

बझाङमा, जाजरकोटमा भूकम्पबारे जनतालाई कसैले पनि सुसूचित गरेको नपाएको र घरहरू अनुगमन नगरेको र आफूखुसी निर्माण गरेको पाएको अधिकारीले बताए । 

‘जाजरकोटका जनतासँग हामीले कुरा गर्दा उनीहरूले यति ठुलो भूकम्प जाला भनेर हामीले कल्पना पनि गरेका थिएनौँ भने । परम्पराकालदेखि हाम्रा बाउबाजेले जस्ता संरचनामा घर बनाएका थिए, हामीले पनि त्यसै गरी नै बनायौँ भनेर त्यहाँका जनताहरूले भने । जाजरकोटमा खोलाबाट ल्याएका चिप्ला ढुङ्गाहरूले एक तलाको घर बनाएको,  त्यहाँ माथि फेरी अर्को तला थप्दा खेरि पनि थप जोखिम बढेको पाइयो । कमजोर खालको घरमा तला थप्दै जाँदा त्यस्ता घर भत्किएर ठुलो जोखिम भएको हो,’ अधिकारीले भने । 

भूकम्पबाट कम क्षति गराउनका लागि संरचनाहरू कसरी सुरक्षित गर्ने भन्ने बारेमा सरकार र व्यक्ति गम्भीर हुनुपर्नेछ ।

भूकम्पबाट हुने क्षतिको बारेमा सरकारी तवरबाट र निजी क्षेत्रबाट जनस्तरसम्म सुसूचित गर्नुपर्ने उनको भनाई छ । गोरखा भूकम्प, बझाङ भूकम्प र जाजरकोट भूकम्पमा परेर दुःख पाउँदा पनि त्यसबाट सचेत हुन नसकेको अवस्था व्यक्ति र राज्य दुवै तर्फको कमजोरी भएको उनको ठम्याई छ । 

उनी भन्छन्, ‘हामीले के सोच्नुपर्‍यो भने हामी अत्यन्तै ठुलो भूकम्पीय जोखिम क्षेत्रमा रहेका छौँ । त्यो भूकम्प हाम्रै जीवन कालखण्डमा पनि आउन सक्छ वा भावी पुस्तालाई क्षति पुर्‍याउने गरी पनि आउन सक्छ । यसरी ठुला घटना बेहोरिसके पछाडि हामीले आगामी दिनमा जोखिम कम हुने तरिकाले भौतिक संरचनाहरू निर्माण गर्नुपर्थ्यो तर त्यसो हुन सकेको छैन  । पछिल्लो समयका यी दुइटा भूकम्पले हामीले सुरक्षित तवरले भवन बनाउनुपर्छ भन्ने कुरामा पाठ सिक्न ढिला भएको छ । अब भने यसबाट पाठ सिकेर आगामी दिनमा विपद्बाट जोखिम कम हुने अवस्था सिर्जना गर्न तर्फ हामी सबै लाग्नुपर्ने अवस्था छ ।’

• भूकम्पीय जोखिमबाट कसरी बच्ने ? 

भूकम्पबाट कम क्षति गराउनका लागि संरचनाहरू कसरी सुरक्षित गर्ने भन्ने बारेमा सरकार र व्यक्ति गम्भीर हुनुपर्नेछ । २०७२ सालको भूकम्पबाट सिकेको  पाठ अनुसार कस्तो संरचना बनाउने, कस्तो भवन बनाउने, कस्तो भवन बनाउँदा सुरक्षित हुन्छ भनेर गरिएको अध्ययन र अनुभवहरूलाई प्रयोग गर्नुपर्ने अधिकारी बताउँछन् ।  

अधिकारी भन्छन्, ‘हामीले सिन्धुपाल्चोकदेखि गोरखासम्म भूकम्प पछि भौतिक संरचना निर्माणका लागि विभिन्न प्रयोग गरिसकेका छौँ । स्थानीय तहको प्रत्यक्ष निगरानीमा भूकम्प प्रतिरोधी त्यस्ता संरचना निर्माण भयो भने आगामी दिनमा विपद् दोहोरिन पाउँदैन ।  अर्कोतिर जोखिमयुक्त घरमा कोही बसेका छन् भने यसले भोलि सङ्कट आउन सक्छ । विपद्मा पर्न सकिन्छ भनेर त्यस्ता घरहरू व्यक्ति आफैले पनि भत्काएर अर्को बनाउनु पनि पर्ने हुन्छ जसले गर्दा क्षति न्यूनीकरण कम हुन सक्छ ।  त्यसका लागि पनि राज्यले नागरिकहरूलाई उत्प्रेरित गर्ने, त्यहाँ राज्य आफैँ गएर त्यस्ता घरहरूलाई प्रबलीकरण गर्न सकिन्छ कि ? मर्मत गर्न सकिन्छ कि ? अथवा उनीहरूलाई केही सहयोग गर्न सकिन्छ कि ? त्यसतर्फ पनि ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ ।’

यसरी विभिन्न चरणमा काम गर्ने हो भने भविष्यमा हुने क्षतिलाई कम गर्न सकिने उनले भनाई छ । 

• नेपालमा ४२ ठाउँमा छन् भूकम्प मापन स्टेसन 

२०७२ सालमा विनाशकारी भूकम्प गइसकेपछि राष्ट्रिय भूकम्प मापन केन्द्रमा झन्डै दोब्बर सङ्ख्यामा स्टेसनहरू थपिएका छन् । २०७२ सालभन्दा अगाडि २२ वटा स्टेसनहरू रहेकोमा अहिले यो सङ्ख्या ४२ वटा पुगेको छ । तर मानव जनशक्ति भने पर्याप्त नरहेको अधिकारीले बताए । 

उनले भने, ‘युरोप अमेरिका जापान लगायतका देशहरूले भूकम्प मापन गर्नका लागि जुन प्रविधिको प्रयोग गर्छन्, हामीले पनि त्यही नै प्रविधि प्रयोग गरिरहेका छौँ । हामीले तिनै दातृ निकायबाट यस्ता प्रविधिहरू सहयोग स्वरूप पाएका थियौँ ।’

उनले भूकम्प सबैको चासोको विषय रहेको र भूकम्प जाने बित्तिकै सम्झने तर गइसकेपछि बिर्सने बानी भएकोले त्यसलाई सुधार गर्न आवश्यक रहेको बताए । उनले अब विद्यालय शिक्षामा पनि यसलाई समावेश गर्नुपर्ने बताए ।