जनवादी शिक्षा (डेमोक्रेटिक एजुकेसन) लोकतान्त्रिक मूल्य–मान्यता, सहभागिता, समानता, स्वतन्त्रता र सहकार्यमा आधारित शिक्षा पद्धति हो । शिक्षालाई लोकतान्त्रिक मूल्य, समानता, सहभागिता र सामाजिक न्यायमा आधारित बनाएर समाज परिवर्तनको साधनका रूपमा प्रयोग गर्ने अवधारणा हो यो । जनवादी शिक्षाले विद्यार्थीलाई केवल जानकारी दिने माध्यम होइन बरु उनीहरूलाई आलोचनात्मक सोच, स्वतन्त्र विचार र सामाजिक उत्तरदायित्वसहितको सक्षम नागरिक बनाउने प्रयास गर्छ । 

शिक्षक र विद्यार्थीबिचको सम्बन्ध पारस्परिक हुन्छ, जहाँ संवाद र सहभागिता शिक्षण प्रक्रियाको मूल आधार मानिन्छ । जनवादी शिक्षाको उद्देश्य हो— विभेद, उत्पीडन र असमानताविरुद्ध चेतना जगाउने र समावेशी तथा न्यायपूर्ण समाज निर्माणमा योगदान दिनु । पाउलो फ्रेरेजस्ता शिक्षाविद्को योगदानले यस शिक्षालाई ‘दबिएकाहरूको मुक्ति’को मार्गका रूपमा समेत प्रस्तुत गरेको पाइन्छ ।

• जनवादी शिक्षाका मुख्य विशेषता 

जनवादी शिक्षाले लोकतान्त्रिक सहभागितामा विश्वास राख्छ जहाँ विद्यार्थी, शिक्षक, अभिभावक सबैको शिक्षण प्रक्रियामा सहभागिता हुन्छन् । निर्णय प्रक्रियामा सहभागी भएर विद्यार्थीले लोकतान्त्रिक अभ्यास सिक्ने मौका पाउँछन् ।

यसले समावेशी र समान अवसरमा जोड दिन्छ । सबै जात, लिंग, वर्ग, धर्म र भौगोलिक क्षेत्रका विद्यार्थीलाई समान अवसर दिने प्रयास यसमा गरिन्छ । यो सामाजिक न्याय र समावेशितामा समेत केन्द्रित हुन्छ ।
यो विद्यार्थीकेन्द्रित शिक्षा हो जहाँ विद्यार्थीको रुचि, आवश्यकता र क्षमता अनुसार शिक्षण सामग्री तयार गरिन्छ; शिक्षकले सहयोगी र मार्गदर्शकको भूमिका निर्वाह गर्छन् ।
यसले आलोचनात्मक सोच र स्वतन्त्रतामा जोडदिन्छ जहाँ विद्यार्थीलाई प्रश्न गर्न, सोच्न, बहस गर्न र आफ्नै विचार राख्न प्रोत्साहन गरिन्छ । शिक्षा केवल रटानमा नभई बुझाइ र प्रयोगमा आधारित हुन्छ । 
यो सामाजिक परिवर्तनको माध्यम हो, यसको उद्देश्य केवल व्यक्तिको विकास होइन समाज रूपान्तरण पनि हो । यसले सामाजिक अन्याय, विभेद र उत्पीडनविरुद्ध चेतना र प्रतिरोधको भावना विकास गर्छ ।

• जनवादी शिक्षाको महत्त्व

जनवादी शिक्षाले शिक्षा प्रणालीलाई केवल ज्ञान प्राप्तिको साधन नभई सामाजिक रूपान्तरणको शक्तिशाली माध्यम बनाउँछ । यसले विद्यार्थीमा आलोचनात्मक सोच, आत्मविश्वास, नागरिक उत्तरदायित्व र समानताको भावना विकास गर्छ; जसबाट उनीहरू सचेत, उत्तरदायी र सक्रिय नागरिक बन्न सक्छन् । यसले उत्पीडन, विभेद र अन्यायविरुद्ध चेतना फैलाउने कार्य गर्दछ, जसले समावेशी, लोकतान्त्रिक र न्यायपूर्ण समाज निर्माणमा सहयोग पुर्‍याउँछ । साथै यो शिक्षा प्रणालीले शिक्षक, विद्यार्थी र समुदायबिचको सहभागिता र सहकार्यलाई जोड दिन्छ, जसले सिकाइलाई अधिक अर्थपूर्ण, प्रभावकारी र सशक्त बनाउँछ ।

जनवादी शिक्षाले शिक्षा प्रणालीलाई केवल ज्ञान प्राप्तिको साधन नभई सामाजिक रूपान्तरणको शक्तिशाली माध्यम बनाउँछ । यसले विद्यार्थीमा आलोचनात्मक सोच, आत्मविश्वास, नागरिक उत्तरदायित्व र समानताको भावना विकास गर्छ ।

• जनवादी शिक्षा र प्राविधिक शिक्षामा अन्तर 

जनवादी शिक्षा र प्राविधिक शिक्षाको तुलनात्मक विश्लेषण गर्दा यी दुई शिक्षण प्रणालीको उद्देश्य, पद्धति, दृष्टिकोण र सामाजिक प्रभावमा महत्त्वपूर्ण भिन्नता पाइन्छ । यद्यपि दुवै शिक्षाको आफ्नै महत्त्व छ र दुवैलाई सन्तुलित रूपमा अपनाउन आवश्यक छ । 

जनवादी शिक्षा समाजको चेतना र संरचना परिवर्तनमा केन्द्रित हुन्छ । यसले समावेशी र लोकतान्त्रिक समाज निर्माणमा योगदान दिन्छ । प्राविधिक शिक्षा व्यक्तिलाई रोजगारी, व्यवसाय र उत्पादनशील कार्यमा दक्ष बनाउन केन्द्रित हुन्छ जसले आर्थिक समृद्धिमा टेवा पुर्‍याउँछ । दुवै शिक्षा प्रणाली एक–अर्काको पूरक हुनुपर्छ । 

जनवादी शिक्षाले सामाजिक चेतना र उत्तरदायित्व विकास गर्छ भने प्राविधिक शिक्षाले आर्थिक विकास र जीविकोपार्जनमा सहयोग पुर्‍याउँछ । नेपालको सन्दर्भमा दुवैको समायोजन आवश्यक छ ताकि समावेशी, सक्षम र आत्मनिर्भर नागरिक उत्पादन गर्न सकियोस् । निम्न तालिकाबाट यी दुईबिचको तुलना स्पष्ट हुन्छ :

• केही देशमा अभ्यास

जनवादी शिक्षाको अवधारणालाई विश्वका विभिन्न देशमा विभिन्न रूप र अभ्यासका साथ अपनाइएको छ । यस्ता अभ्यासले शिक्षा प्रणालीलाई सहभागी, समावेशी, विद्यार्थीकेन्द्रित र सामाजिक रूपमा उत्तरदायी बनाएका छन् । यी देशहरूले जनवादी शिक्षाको विभिन्न आयामलाई प्रभावकारी रूपमा व्यवहारमा उतारेका छन् । अनुभवहरूले देखाउँछन् कि जनवादी शिक्षा केवल राजनीतिक नारामा सीमित नभई व्यावहारिक सुधार र सामाजिक न्यायमा आधारित शिक्षा प्रणाली बनाउन सकिन्छ । नेपालजस्ता विकासोन्मुख मुलुकहरूले यस्ता अभ्यासबाट प्रेरणा लिएर स्वदेशी सन्दर्भ अनुसार जनवादी शिक्षा प्रणाली निर्माण गर्न सक्छन् । यहाँ जनवादी शिक्षाको उत्कृष्ट अभ्यास भएका केही देशको चर्चा गरिएको छ :

फिनल्यान्ड 

फिनल्यान्डको शिक्षा प्रणाली विश्वकै उत्कृष्ट जनवादी शिक्षाको नमुना मानिन्छ । विद्यार्थीमाथि कुनै प्रारम्भिक स्तरमा मूल्याङ्कन तथा परीक्षा हुँदैन यहाँको शिक्षा स्वतन्त्रता, रचनात्मकता र सोच विकासमा केन्द्रित हुन्छ । शिक्षकहरूलाई उच्च सम्मान र स्वतन्त्रता दिइन्छ; उनीहरू पाठ्यक्रम निर्माणमा सक्रिय सहभागी हुन्छन् । सबै वर्गका विद्यार्थीलाई समान अवसर सुनिश्चित गरिन्छ । फिनल्यान्डमा भएका केही जनवादी अभ्यास हुन्— निःशुल्क र गुणस्तरीय शिक्षा; निर्णय प्रक्रियामा विद्यार्थी र शिक्षकको सहभागिता; समावेशी; गैरप्रतिस्पर्धात्मक शिक्षा प्रणाली आदि ।

नेदरल्यान्ड्स 

नेदरल्यान्ड्समा ‘डेमोक्रेटिक स्कुल्स’को अवधारणामा आधारित केही संस्थाले पूर्ण स्वतन्त्रता र विद्यार्थी नेतृत्वमा आधारित शिक्षा दिन्छन् । प्रत्येक विद्यार्थीले आफूले सिक्न चाहेको विषय छनोट गर्न सक्छ । यहाँ भएका केही जनवादी अभ्यास हुन्— ‘सडबुरी’ र ‘समरहिल’ शैलीका विद्यालयहरू, विद्यार्थीको आवाज र निर्णयलाई सम्मान, पाठ्यक्रममा लचिलोपन र स्वतन्त्र सोचमा जोड आदि हुन् । 

क्यानडा

क्यानडामा शिक्षा प्रणालीमा स्थानीय समुदाय, आदिवासी समूह र विद्यार्थीको सहभागिता बढाइएको छ । विविधता र समावेशितालाई शिक्षा प्रणालीमा केन्द्रित गरिएको छ । यहाँ भएका केही जनवादी अभ्यास हुन्— आदिवासीको शिक्षा अधिकार समावेश गर्ने पहल, विद्यार्थी तथा शिक्षकको सहभागितामूलक पाठ्यक्रम निर्माण, आलोचनात्मक विचार र नागरिक जिम्मेवारीलाई प्रोत्साहन आदि । 

ब्राजिल

ब्राजिलमा दार्शनिक पाउलो फ्रेरेको योगदानबाट जनवादी शिक्षाको अवधारणालाई गहिराइमा अभ्यास गरिन्छ । शिक्षा केवल जानकारी हस्तान्तरण होइन उत्पीडनविरुद्धको चेतना जागरणको माध्यम हो भन्ने मान्यता राखिन्छ । यहाँ भएका केही जनवादी अभ्यास हुन्— ‘पेडागोजी अफ अप्रेस्ड’को दर्शनमा आधारित शिक्षण, सामुदायिक शिक्षा र श्रमजीवी वर्गको चेतना विकास, सहकार्य र संवादमा आधारित पाठशाला आदि ।

न्युजिल्यान्ड 

न्युजिल्यान्डमा आदिवासी शिक्षाको पुनर्जागरण र स्थानीय संस्कृति समावेश गरी समावेशी जनवादी शिक्षा प्रवर्द्धन गरिएको छ । साथै विद्यार्थी केन्द्रित र  परियोजना आधारित शिक्षा प्रणाली अवलम्बन गरिएको छ । यहाँ गरिएका केही जनवादी अभ्यास हुन्— प्रारम्भिक शिक्षामा जनवादी र समावेशी पाठ्यक्रम, शिक्षक र विद्यार्थीबिचको साझेदार सम्बन्ध, विविध समुदायहरूको आवाजलाई शिक्षामा समावेश गर्ने नीति आदि ।

• नेपालमा प्रारम्भ र अभ्यास 

नेपालमा जनवादी शिक्षाको अवधारणा विशेषतः राजनीतिक परिवर्तन र सामाजिक सचेतनाको आन्दोलनसँग गाँसिएको छ । यसको विकास ऐतिहासिक, वैचारिक र व्यावहारिक तवरले क्रमशः अगाडि बढेको छ । 
नेपालमा जनवादी शिक्षाको बिजारोपण २००७ सालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनपछि हुन थाल्यो । राणाशासनको निरंकुश शिक्षाप्रणालीपछि नागरिकलाई शिक्षाको पहुँच दिनुपर्ने मागसँगै लोकतान्त्रिक, समावेशी र चेतनामूलक शिक्षाको आवश्यकता अनुभव गरियो तर वास्तविक रूपमा जनवादी शिक्षाप्रति सचेत बहस र वैचारिक आधार पञ्चायती व्यवस्थाको विरोध र वामपन्थी आन्दोलनसँग विशेष रूपमा जोडियो । वामपन्थी नेताहरूले शिक्षा केवल ज्ञान हस्तान्तरणको प्रक्रिया नभई उत्पीडन र असमानताको अन्त्य गर्ने औजार हुनुपर्छ भन्ने धारणा अघि सारे ।

२०४६ सालको जनआन्दोलनपछि बहुदलको पुनः स्थापनासँगै जनवादी शिक्षाको बहस नयाँ चरणमा प्रवेश गर्‍यो । त्यसपछि शिक्षा नीतिहरूमा समावेशिता र समानताको मापदण्ड समावेश हुन थाले । ‘स्थानीय पाठ्यक्रम विकास’को अवधारणालाई बल दिइयो, जसले समुदायको संस्कृति र आवश्यकता अनुसार सिकाइ हुन सक्ने बनायो । 

शिक्षा विभागहरूमा विकेन्द्रीकरण र विद्यालय व्यवस्थापनमा अभिभावक, शिक्षक र समुदायको सहभागिता बढाइयो । यस अवधिमा पाउलो फ्रेरेजस्ता शिक्षाविद्को विचारले शिक्षाकर्मीमा जनवादी शिक्षा र आलोचनात्मक शिक्षाको दृष्टिकोण फैलाउन मद्दत गर्‍यो । 

हाल नेपालको शिक्षा प्रणालीमा जनवादी शिक्षाका केही सैद्धान्तिक तत्त्व व्यवहारमा देखिन्छन् । ती तत्त्व हुन्— विद्यालय व्यवस्थापन समितिमा स्थानीय सहभागिता; बालमैत्री, सहभागी र समावेशी शिक्षण विधिको प्रयोग; सामुदायिक विद्यालयमा अभिभावकको भूमिका; लैंगिक तथा सामाजिक समावेशितामा जोड; सामाजिक न्याय, मानव अधिकार र लोकतन्त्रसम्बन्धी पाठ्यवस्तु आदि । यद्यपि व्यावहारिक रूपमा अझै पनि धेरै चुनौती छन् । जस्तै ः स्रोत–साधनको अभाव, दक्ष शिक्षकको अभाव तथा जनवादी शिक्षाको ज्ञानको कमी, नीति र कार्यान्वयनबिचको दूरी, सहरी–ग्रामीण र निजी–सार्वजनिक विद्यालयबिचको खाडल आदि ।
नेपालमा जनवादी शिक्षाको प्रारम्भ राजनीतिक परिवर्तनको आन्दोलनसँग जोडिएको थियो भने यसको विकास बहुदलीय व्यवस्था र शिक्षाको विकेन्द्रीकरणसँगै अघि बढ्यो । यद्यपि नीतिगत तहमा यसले केही सफलता प्राप्त गरे पनि व्यवहारमा अझै सशक्त कार्यान्वयन र वैचारिक स्पष्टताको खाँचो छ । प्रभावकारी जनवादी शिक्षा अभ्यासका लागि शिक्षक तयारी, समय तथा  स्रोतको व्यवस्थापन र समुदायको सक्रिय सहभागिता आवश्यक छ ।
(लेखक भण्डारी जनस्वास्थ्यविज्ञ तथा पोखरा विश्वविद्यालयका पूर्वपरीक्षा नियन्त्रक हुन् ।)